اشهر معلومات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اشهر معلومات، ماههای مخصوص
حج است.
این ترکیب از دو کلمه «اشهر» جمع «شهر» و «معلومات» جمع «معلومه» برگرفته شده است. «شهر» در لغت بر وضوح و روشنی دلالت دارد
و به هر ۳۰ روز، برابر با یک ماه، «شهر» گویند.
وجه این نام گذاری آن است که ماههای سال میان مردم وضوح و شهرت دارند.
«معلوم» اسم مفعول از علم، ضد «
جهل » است.
«اشهر معلومات» به معنای ماههای مشهور است.
در اصطلاح، این ترکیب بر ماههای مخصوص
حج دلالت دارد.
«اشهر معلومات» معادل با «اشهر حج» به کار میرود و مصداق هر دو یکی است.
این اصطلاح یک بار در قرآن کریم به کار رفته است.
خداوند در آیه ۱۹۷
بقره میفرماید: حج در ماههای معین است و در آن نباید با زنان
آمیزش کرد و نیز از
گناه و
جدال در آن باید دور بود: (الحج اشهر معلومات فمن فرض فیهن الحج فلا رفث و لا فسوق ولا جدال فی الحج) در این آیه، وصف «معلومات» به هنگامی معین برای انجام
فریضه حج اشاره دارد و نشان میدهد که اعمال حج همچون نماز، اوقات مخصوص دارد
و در غیر این ماهها محقق نمیگردد. بر پایه روایات، حج دقیقا باید در همان هنگامهایی انجام گیرد که
پیامبر - صلی الله علیه و آله - حج را به جا میآورد و پیش و پس در آن جایز نیست.
پس تقدیر آیه چنین است: «اشهر الحج، اشهر معلومات» یا «وقت الحج اشهر معلومات.»
بر پایه روایتی، همه
پیامبران الهی مانند
آدم ،
نوح ،
ابراهیم ،
موسی ،
عیسی : و
محمد : در این هنگام معین حج به جا میآوردند و همین تا
قیامت سنتی در میان فرزندانشان شد. از این جهت، این هنگام به ماههای مشهور وصف شده است.
پیش از اسلام نیز هنگامی مخصوص برای
حج وجود داشته است. مردم جاهلی از آغاز
ماه شوال خود را برای حج آماده میکردند
و سه ماه شوال،
ذی قعده و
ذی حجه را به
حج اختصاص میدادند.
عمره نزد مردم آن روزگار، شعائری مستقل به شمار میآمد. آنان میکوشیدند انجام عمره با روزهای حج هم زمان نگردد
؛ زیرا انجام
عمره را در روزهای حج ناروا
و از بزرگترین گناهان میدانستند.
آنها بهترین هنگام انجام عمره را
ماه رجب میشمردند.
اما پس از اسلام، انجام عمره در روزهای حج جایز شد. از دید
اسلام ، انجام عمره در هر هنگامی از سال ممکن است.
تنها شماری اندک، عمره گزاردن را در روزهای
عرفه و
عید قربان و دو روز
تشریق و برخی در همان دو روز و سه روز تشریق جایز نمیدانند.
خداوند در
آیه ۱۸۹
بقره در پاسخ به پرسش درباره «هلالهای ماه»، آنها را اوقاتی برای مردم و
حج میشمرد: (یسالونک عن الاهلة قل هی مواقیت للناس و الحج) از ظاهر آیه برمی آید که همه ماهها در جواز حج یکسان هستند.
در رد این سخن گفتهاند: اولا آیه بر مفهوم عام هلال یعنی ماهها دلالت دارد و با آیه ۱۹۷ بقره
به ماههای معین اختصاص یافته است. پس «اهله» که در این آیه همه ماهها را شامل میشود، در آیه ۱۹۷ بقره
به روزهای حج محدود شده است.
ثانیا مقصود آیه این است که برخی ماهها برای
تجارت و کسب مردم و بعضی ماهها (
شوال ،
ذی قعده ، و
ذی حجه ) ویژه حج هستند.
این پاسخ درخور نقد است؛ زیرا آیه اقتضا میکند که همه ماهها برای کسب و کار و حج باشند و عطف «الحج» به «للناس» مفهوم اشتراک را میرساند؛ یعنی هم تجارت و هم حج به صورت مشترک در همه ماهها انجام میگیرند.
ثالثا عمومیت «اهله» در مورد
احرام حج است، نه
اعمال حج . یعنی احرام را در هر هنگامی میتوان انجام داد؛ اما اعمال حج هنگام ویژه دارد.
در تعیین مصداق «اشهر معلومات» میان
شیعه و سنی اختلاف چندانی نیست. در این زمینه، سه دیدگاه وجود دارد:
۱.
شوال ،
ذی قعده و
ذی حجه : این دیدگاه در روایتی از
امام باقر - علیه السلام - و
امام صادق - علیه السلام - آمده
و گروهی از دانشوران
شیعه بر پایه آن
فتوا دادهاند.
افزون بر آن، چنین استدلال میکنند که اشهر بر جمع دلالت دارد که کمتر از سه نیست.
همچنین بسیاری از اعمال حج همچون
طواف ،
سعی و
ذبح تا پس از روز دهم و تا پایان ذی حجه بر صحت خود باقی است.
مالکیان نیز بر همین باورند و به دلالت صیغه جمع بر دست کم سه چیز
و نیز روایتی از
عمر بن خطاب استناد میکنند.
۲. از ماه شوال تا دهم ذی حجه: برخی از شیعیان به پشتوانه روایتی از امام باقر - علیه السلام - باور دارند که اشهر معلومات دو
ماه و ۱۰ روز از اول
شوال تا دهم ذ
ی حجه است.
در تایید این نظر چنین استدلال کردهاند که اولا بخشی از یک ماه به منزله همه آن است و به کار بردن جمع برای کمتر از سه ماه کامل روا است.
ثانیا گاه صیغه جمع بر مثنا اطلاق میشود.
ثالثا فعل به زمان نسبت یافته و همان طور که مقصود از «صلیت یوم الجمعه» سراسر روز نیست، مقصود از اشهر، همه سه ماه نیست.
در این میان، شماری روز دهم را در اشهر معلومات درون نمیدانند و آن را تا پایان لیلة النحر و طلوع
فجر دهم محدود کردهاند؛ زیرا با طلوع فجر روز دهم، زمان وقوف که از
ارکان حج است، میگذرد
و نیز در آیه فعل «فرض» به معنای وجوب
حج به کار رفته و با طلوع روز دهم، فرض حج منتفی میشود.
از میان
اهل سنت نیز
حنفیان و
حنبلیان دو ماه و ۱۰ روز را روزهای حج میدانند و همان ادله شیعه را یاد کرده و نیز به روایتی از عبدالله
بن عمر استناد جستهاند.
اما
شافعیان ۱۰ شب و نه روز را زمان حج میدانند و باور دارند که روزهای حج با طلوع فجر روز دهم به پایان میرسد؛ زیرا با طلوع فجر برخی ارکان از جمله وقوف زایل میشود
و نیز فرض حج که در آیه یاد شده، پس از طلوع فجر دهم منتفی میگردد.
برخی این نظر را نپذیرفته و در نقض آن گفتهاند: شب و روز از معدودهایی هستند که همیشه با هم یاد میشوند و ذکر یکی با صیغه جمع، دیگری را نیز در بر میگیرد. پس آن گاه که گفته شود: ۱۰ شب، ناگزیر ۱۰ روز را نیز شامل میشود.
در زیرمجموعه دیدگاه دوم، سخنی کمیاب نیز گزارش شده که اشهر معلومات را دو ماه و نه روز و نه شب دانسته و
لیلة النحر را از روزهای حج نشمرده است.
۳. سه ماه شوال، ذی قعده و ذی حجه، مخصوص حج؛ و
رجب مخصوص عمره: به این چهار ماه «اشهر الحرم» نیز گفته شده که البته با
ماههای حرام مشهور (
ذی قعده ،
ذی حجه ،
محرم و
رجب ) تفاوت دارد. در این زمینه، به روایتی از امام صادق - علیه السلام- استناد شده است.
به هر روی، همه مذاهب اسلامی، انجام حج را تنها در اشهر معلومات روا دانسته و در غیر آن جایز نشمردهاند. اختلاف تنها در تعیین حدود آن است.
(۱) احکام القرآن، ابن ادریس الشافعی (م. ۲۰۴ق.) ، به کوشش عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۰ق.
(۲) احکام القرآن، ابن العربی (م. ۵۴۳ق.) ، به کوشش
محمد، لبنان، دار الفکر.
(۳) احکام القرآن، الجصاص (م. ۳۷۰ق.) ، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۴) الاستبصار، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
(۵) الانتصار، السید المرتضی (م. ۴۳۶ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق.
(۶) تاج العروس، الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
(۷) التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش العاملی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۰۹ق.
(۸) تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت، ، ۱۴۱۶ق.
(۹) تفسر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، القرطبی (م. ۶۷۱ق.) ، به کوشش
احمد عبدالعلیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۱۰) تهذیب الاحکام، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۱) جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق.
(۱۲) جواهر الکلام، النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۳) الخلاف، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۹ق.
(۱۴) دعائم الاسلام، النعمان المغربی (م. ۳۶۳ق.) ، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
(۱۵) السرائر، ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۱۶) سنن الترمذی، الترمذی (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
(۱۷) السنن الکبری، البیهقی (م. ۴۵۸ق.) ، بیروت، دار الفکر.
(۱۸) الشرح الکبیر، ابن قدامه (م. ۶۸۲ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی.
(۱۹) صحیح البخاری، البخاری (م. ۲۵۶ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
(۲۰) صحیح مسلم، مسلم (م. ۲۶۱ق.) ، بیروت، دار الفکر.
(۲۱) العین، خلیل (م. ۱۷۵ق.) ، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۲۲) فقه القرآن، الراوندی (م. ۵۷۳ق.) ، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ق.
(۲۳) الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۲۴) کشف الرموز، الفاضل الآبی (م. ۶۹۰ق.) ، به کوشش اشتهاردی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۸ق.
(۲۵) المبسوط، السرخسی (م. ۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۲۶) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
(۲۷) المحلی بالآثار، ابن حزم الاندلسی (م. ۴۵۷ق.) ، به کوشش
احمد شاکر، بیروت، دار الفکر.
(۲۸) مختلف الشیعه، العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
(۲۹) المراسم العلویه، سلار حمزة
بن عبدالعزیز (م. ۴۴۸ق.) ، به کوشش حسینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، ، ۱۴۱۴ق.
(۳۰) مروج الذهب، المسعودی (م. ۳۴۶ق.) ، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۳۱) المعتبر، المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.) ، به کوشش گروهی از فضلا، قم، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
(۳۲) معجم لغة الفقهاء،
محمد قلعه جی، بیروت، دار النفائس، ۱۴۰۸ق.
(۳۳) معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م. ۳۹۵ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۳۴) المغنی، ابن قدامه (م. ۶۲۰ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی.
(۳۵) المفصل، جواد علی، دار العلم للملائین، ۱۹۷۶م.
(۳۶) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۳۷) نیل الاوطار، الشوکانی (م. ۱۲۵۵ق.) ، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
(۳۸) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، قم، آل البیت، ، ۱۴۱۴ق.
(۳۸) لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«اشهر معلومات».