• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اشهر معلومات

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اشهر معلومات، ماه‌های مخصوص حج است.


این ترکیب از دو کلمه «اشهر» جمع «شهر» و «معلومات» جمع «معلومه» برگرفته شده است. «شهر» در لغت بر وضوح و روشنی دلالت دارد
[۱] العین، ج۳، ص۴۰۰.    
[۲] معجم مقاییس اللغه، ج۳، ص۲۲۳.
[۳] لسان العرب، ج۴، ص۴۳۱، «شهر».    
و به هر ۳۰ روز، برابر با یک ماه، «شهر» گویند.
[۴] معجم مقاییس اللغه، ج۳، ص۲۲۳.
[۵] تاج العروس، ج۷، ص۶۷، «شهر».
وجه این نام گذاری آن است که ماه‌های سال میان مردم وضوح و شهرت دارند.
[۶] لسان العرب، ج۴، ص۴۳۲، «شهر».    
«معلوم» اسم مفعول از علم، ضد «جهل » است.
[۷] العین، ج۲، ص۱۵۲.    
[۸] لسان العرب، ج۱۲، ص۴۱۷، «علم».    
«اشهر معلومات» به معنای ماه‌های مشهور است.
[۹] لسان العرب، ج۴، ص۴۳۱، «شهر».    
در اصطلاح، این ترکیب بر ماه‌های مخصوص حج دلالت دارد.
[۱۰] کشف الرموز، ج۱، ص۳۳۸.    
[۱۱] مختلف الشیعه، ج۴، ص۲۸.    
[۱۲] معجم لغة الفقهاء، ص۷۰.    
«اشهر معلومات» معادل با «اشهر حج» به کار می‌رود و مصداق هر دو یکی است.
این اصطلاح یک بار در قرآن کریم به کار رفته است. خداوند در آیه ۱۹۷ بقره
[۱۳] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
می‌فرماید: حج در ماه‌های معین است و در آن نباید با زنان آمیزش کرد و نیز از گناه و جدال در آن باید دور بود: (الحج اشهر معلومات فمن فرض فیهن الحج فلا رفث و لا فسوق ولا جدال فی الحج) در این آیه، وصف «معلومات» به هنگامی معین برای انجام فریضه حج اشاره دارد و نشان می‌دهد که اعمال حج همچون نماز، اوقات مخصوص دارد
[۱۴] تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۳.    
[۱۵] جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۷۱.    
و در غیر این ماه‌ها محقق نمی‌گردد. بر پایه روایات، حج دقیقا باید در همان هنگام‌هایی انجام گیرد که پیامبر - صلی الله علیه و آله - حج را به جا می‌آورد و پیش و پس در آن جایز نیست.
[۱۶] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۵۷.    
[۱۷] الانتصار، ص۲۳۶.    
[۱۸] التهذیب، ج۵، ص۵۱.
پس تقدیر آیه چنین است: «اشهر الحج، اشهر معلومات» یا «وقت الحج اشهر معلومات.»
[۱۹] الانتصار، ص۲۳۶.    
[۲۰] فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۲.    
[۲۱] تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۵.    
بر پایه روایتی، همه پیامبران الهی مانند آدم ، نوح ، ابراهیم ، موسی ، عیسی : و محمد : در این هنگام معین حج به جا می‌آوردند و همین تا قیامت سنتی در میان فرزندانشان شد. از این جهت، این هنگام به ماه‌های مشهور وصف شده است.
[۲۲] سنن الترمذی، ج۲، ص۲۰۶.
[۲۳] وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۷۴.    
[۲۴] جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۲۳۳.
[۲۵] جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۴۰۴.


پیش از اسلام نیز هنگامی مخصوص برای حج وجود داشته است. مردم جاهلی از آغاز ماه شوال خود را برای حج آماده می‌کردند
[۲۶] المفصل، ج۶، ص۳۵۰.
و سه ماه شوال، ذی قعده و ذی حجه را به حج اختصاص می‌دادند.
[۲۷] مروج الذهب، ج۲، ص۱۸۹.
[۲۸] احکام القرآن، ابن عربی، ج۱، ص۱۸۶.    
عمره نزد مردم آن روزگار، شعائری مستقل به شمار می‌آمد. آنان می‌کوشیدند انجام عمره با روزهای حج هم زمان نگردد
[۲۹] المغنی، ج۳، ص۲۳۷.
[۳۰] نیل الاوطار، ج۵، ص۳۱.
[۳۱] المفصل، ج۶، ص۳۹۲.
؛ زیرا انجام عمره را در روزهای حج ناروا
[۳۲] السنن الکبری، ج۴، ص۳۴۵.
[۳۳] احکام القرآن، ابن عربی، ج۱، ص۱۸۶.    
[۳۴] المغنی، ج۳، ص۲۳۷.
و از بزرگ‌ترین گناهان می‌دانستند.
[۳۵] صحیح مسلم، ج۴، ص۵۶.
[۳۶] صحیح البخاری، ج۴، ص۲۳۴.
[۳۷] سنن الترمذی، ج۲، ص۲۰۶.
آن‌ها بهترین هنگام انجام عمره را ماه رجب می‌شمردند.
[۳۸] المفصل، ج۶، ص۳۹۲.
اما پس از اسلام، انجام عمره در روزهای حج جایز شد. از دید اسلام ، انجام عمره در هر هنگامی از سال ممکن است.
[۳۹] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۵۸.    
[۴۰] المحلی، ج۷، ص۶۷-۶۸.    
[۴۱] الخلاف، ج۲، ص۲۶۱.    
تنها شماری اندک، عمره گزاردن را در روزهای عرفه و عید قربان و دو روز تشریق و برخی در همان دو روز و سه روز تشریق جایز نمی‌دانند.
[۴۲] المحلی، ج۷، ص۶۷-۶۸.    
[۴۳] الخلاف، ج۲، ص۲۶۰.    


خداوند در آیه ۱۸۹ بقره
[۴۴] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
در پاسخ به پرسش درباره «هلال‌های ماه»، آن‌ها را اوقاتی برای مردم و حج می‌شمرد: (یسالونک عن الاهلة قل هی مواقیت للناس و الحج) از ظاهر آیه برمی آید که همه ماه‌ها در جواز حج یکسان هستند.
[۴۵] الانتصار، ص۲۳۷.    
[۴۶] فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۲.    
در رد این سخن گفته‌اند: اولا آیه بر مفهوم عام هلال یعنی ماه‌ها دلالت دارد و با آیه ۱۹۷ بقره
[۴۷] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
به ماه‌های معین اختصاص یافته است. پس «اهله» که در این آیه همه ماه‌ها را شامل می‌شود، در آیه ۱۹۷ بقره
[۴۸] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
به روزهای حج محدود شده است.
[۴۹] احکام القرآن، شافعی، ج۱، ص۱۱۵.
[۵۰] فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۲.    
[۵۱] تفسیر قرطبی، ج۲، ص۴۰۶.    
ثانیا مقصود آیه این است که برخی ماه‌ها برای تجارت و کسب مردم و بعضی ماه‌ها ( شوال ، ذی قعده ، و ذی حجه ) ویژه حج هستند.
[۵۲] الانتصار، ص۲۳۷.    
[۵۳] فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۲.    
این پاسخ درخور نقد است؛ زیرا آیه اقتضا می‌کند که همه ماه‌ها برای کسب و کار و حج باشند و عطف «الحج» به «للناس» مفهوم اشتراک را می‌رساند؛ یعنی هم تجارت و هم حج به صورت مشترک در همه ماه‌ها انجام می‌گیرند.
[۵۴] الانتصار، ص۲۳۷.
[۵۵] فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۲.    
ثالثا عمومیت «اهله» در مورد احرام حج است، نه اعمال حج . یعنی احرام را در هر هنگامی می‌توان انجام داد؛ اما اعمال حج هنگام ویژه دارد.
[۵۶] احکام القرآن، جصاص، ج۱، ص۳۰۹.    
[۵۷] المغنی، ج۳، ص۲۲۵.    


در تعیین مصداق «اشهر معلومات» میان شیعه و سنی اختلاف چندانی نیست. در این زمینه، سه دیدگاه وجود دارد:
۱. شوال ، ذی قعده و ذی حجه : این دیدگاه در روایتی از امام باقر - علیه السلام - و امام صادق - علیه السلام - آمده
[۵۸] الکافی، ج۴، ص۲۸۹.
[۵۹] الکافی، ج۴، ص۳۱۷.
[۶۰] دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۹۱.    
[۶۱] الاستبصار، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۱.    
و گروهی از دانشوران شیعه بر پایه آن فتوا داده‌اند.
[۶۲] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۰۲.
[۶۳] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۵۷.
[۶۴] التهذیب، ج۵، ص۴۶.
[۶۵] المعتبر، ج۲، ص۷۸۰.    
افزون بر آن، چنین استدلال می‌کنند که اشهر بر جمع دلالت دارد که کمتر از سه نیست.
[۶۶] تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۳.    
[۶۷] وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۷۰-۲۷۱.    
[۶۸] جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۴۰۳.
همچنین بسیاری از اعمال حج همچون طواف ، سعی و ذبح تا پس از روز دهم و تا پایان ذی حجه بر صحت خود باقی است.
[۶۹] التبیان، ج۲، ص۱۶۲.    
[۷۰] مجمع البیان، ج۲، ص۴۴.
[۷۱] تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۳-۱۸۵.    
مالکیان نیز بر همین باورند و به دلالت صیغه جمع بر دست کم سه چیز
[۷۲] المحلی، ج۷، ص۶۹.    
[۷۳] المغنی، ج۳، ص۲۶۳.
[۷۴] الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۳.
و نیز روایتی از عمر بن خطاب استناد می‌کنند.
[۷۵] المغنی، ج۳، ص۲۶۳.


۲. از ماه شوال تا دهم ذی حجه: برخی از شیعیان به پشتوانه روایتی از امام باقر - علیه السلام - باور دارند که اشهر معلومات دو ماه و ۱۰ روز از اول شوال تا دهم ذ ی حجه است.
[۷۶] الکافی، ج۴، ص۲۹۰.
[۷۷] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۵۷.    
[۷۸] جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۴۰۳.
در تایید این نظر چنین استدلال کرده‌اند که اولا بخشی از یک ماه به منزله همه آن است و به کار بردن جمع برای کمتر از سه ماه کامل روا است.
[۷۹] الانتصار، ص۳۳۴.
[۸۰] فقه القرآن، ج۱، ص۲۸۱-۲۸۲.    
ثانیا گاه صیغه جمع بر مثنا اطلاق می‌شود.
[۸۱] التبیان، ج۲، ص۱۶۳.
[۸۲] مجمع البیان، ج۲، ص۴۴.    
ثالثا فعل به زمان نسبت یافته و همان طور که مقصود از «صلیت یوم الجمعه» سراسر روز نیست، مقصود از اشهر، همه سه ماه نیست.
[۸۳] التبیان، ج۲، ص۱۶۳.
[۸۴] مجمع البیان، ج۲، ص۴۲-۴۳.    
[۸۵] فقه القرآن، ج۱، ص۲۸۲-۲۸۳.    
در این میان، شماری روز دهم را در اشهر معلومات درون نمی‌دانند و آن را تا پایان لیلة النحر و طلوع فجر دهم محدود کرده‌اند؛ زیرا با طلوع فجر روز دهم، زمان وقوف که از ارکان حج است، می‌گذرد
[۸۶] الخلاف، ج۲، ص۲۵۸.    
[۸۷] السرائر، ج۱، ص۵۲۴.    
[۸۸] المعتبر، ج۲، ص۷۸۰.    
و نیز در آیه فعل «فرض» به معنای وجوب حج به کار رفته و با طلوع روز دهم، فرض حج منتفی می‌شود.
[۸۹] تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۴.    
از میان اهل سنت نیز حنفیان
[۹۰] الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۴.
[۹۱] نیل الاوطار، ج۵، ص۲۹.
و حنبلیان
[۹۲] احکام القرآن، ابن عربی، ج۱، ص۱۸۶.    
دو ماه و ۱۰ روز را روزهای حج می‌دانند و همان ادله شیعه را یاد کرده و نیز به روایتی از عبدالله بن عمر استناد جسته‌اند.
[۹۳] صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۰.
[۹۴] السنن الکبری، ج۴، ص۳۴۲.
اما شافعیان ۱۰ شب و نه روز را زمان حج می‌دانند و باور دارند که روزهای حج با طلوع فجر روز دهم به پایان می‌رسد؛ زیرا با طلوع فجر برخی ارکان از جمله وقوف زایل می‌شود
[۹۵] المبسوط، ج۴، ص۶۱.
[۹۶] الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۴.
و نیز فرض حج که در آیه یاد شده، پس از طلوع فجر دهم منتفی می‌گردد.
[۹۷] احکام القرآن، شافعی، ج۱، ص۱۱۵.    
[۹۸] الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۴.
برخی این نظر را نپذیرفته و در نقض آن گفته‌اند: شب و روز از معدودهایی هستند که همیشه با هم یاد می‌شوند و ذکر یکی با صیغه جمع، دیگری را نیز در بر می‌گیرد. پس آن گاه که گفته شود: ۱۰ شب، ناگزیر ۱۰ روز را نیز شامل می‌شود.
[۹۹] المبسوط، ج۴، ص۶۱.
[۱۰۰] تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۴-۱۸۵.    
در زیرمجموعه دیدگاه دوم، سخنی کمیاب نیز گزارش شده که اشهر معلومات را دو ماه و نه روز و نه شب دانسته و لیلة النحر را از روزهای حج نشمرده است.
[۱۰۱] فقه القرآن، ج۱، ص۲۶۸.    
[۱۰۲] تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۴.    
[۱۰۳] نیل الاوطار، ج۵، ص۳۰.


۳. سه ماه شوال، ذی قعده و ذی حجه، مخصوص حج؛ و رجب مخصوص عمره: به این چهار ماه «اشهر الحرم» نیز گفته شده که البته با ماه‌های حرام مشهور ( ذی قعده ، ذی حجه ، محرم و رجب ) تفاوت دارد. در این زمینه، به روایتی از امام صادق - علیه السلام- استناد شده است.
[۱۰۴] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۵۶.    
[۱۰۵] المراسم العلویه، ص۱۰۴.    
[۱۰۶] وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۷۳.    


به هر روی، همه مذاهب اسلامی، انجام حج را تنها در اشهر معلومات روا دانسته و در غیر آن جایز نشمرده‌اند. اختلاف تنها در تعیین حدود آن است.

(۱) احکام القرآن، ابن ادریس الشافعی (م. ۲۰۴ق.) ، به کوشش عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۰ق.
(۲) احکام القرآن، ابن العربی (م. ۵۴۳ق.) ، به کوشش محمد، لبنان، دار الفکر.
(۳) احکام القرآن، الجصاص (م. ۳۷۰ق.) ، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۴) الاستبصار، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
(۵) الانتصار، السید المرتضی (م. ۴۳۶ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق.
(۶) تاج العروس، الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
(۷) التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش العاملی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۰۹ق.
(۸) تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت، ، ۱۴۱۶ق.
(۹) تفسر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، القرطبی (م. ۶۷۱ق.) ، به کوشش احمد عبدالعلیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۱۰) تهذیب الاحکام، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۱) جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق.
(۱۲) جواهر الکلام، النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۳) الخلاف، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۹ق.
(۱۴) دعائم الاسلام، النعمان المغربی (م. ۳۶۳ق.) ، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
(۱۵) السرائر، ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۱۶) سنن الترمذی، الترمذی (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
(۱۷) السنن الکبری، البیهقی (م. ۴۵۸ق.) ، بیروت، دار الفکر.
(۱۸) الشرح الکبیر، ابن قدامه (م. ۶۸۲ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی.
(۱۹) صحیح البخاری، البخاری (م. ۲۵۶ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
(۲۰) صحیح مسلم، مسلم (م. ۲۶۱ق.) ، بیروت، دار الفکر.
(۲۱) العین، خلیل (م. ۱۷۵ق.) ، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۲۲) فقه القرآن، الراوندی (م. ۵۷۳ق.) ، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ق.
(۲۳) الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۲۴) کشف الرموز، الفاضل الآبی (م. ۶۹۰ق.) ، به کوشش اشتهاردی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۸ق.
(۲۵) المبسوط، السرخسی (م. ۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۲۶) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
(۲۷) المحلی بالآثار، ابن حزم الاندلسی (م. ۴۵۷ق.) ، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر.
(۲۸) مختلف الشیعه، العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
(۲۹) المراسم العلویه، سلار حمزة بن عبدالعزیز (م. ۴۴۸ق.) ، به کوشش حسینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، ، ۱۴۱۴ق.
(۳۰) مروج الذهب، المسعودی (م. ۳۴۶ق.) ، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۳۱) المعتبر، المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.) ، به کوشش گروهی از فضلا، قم، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
(۳۲) معجم لغة الفقهاء، محمد قلعه جی، بیروت، دار النفائس، ۱۴۰۸ق.
(۳۳) معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م. ۳۹۵ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۳۴) المغنی، ابن قدامه (م. ۶۲۰ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی.
(۳۵) المفصل، جواد علی، دار العلم للملائین، ۱۹۷۶م.
(۳۶) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۳۷) نیل الاوطار، الشوکانی (م. ۱۲۵۵ق.) ، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
(۳۸) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، قم، آل البیت، ، ۱۴۱۴ق.
(۳۸) لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.

۱. ↑ العین، ج۳، ص۴۰۰.    
۲. ↑ معجم مقاییس اللغه، ج۳، ص۲۲۳.
۳. ↑ لسان العرب، ج۴، ص۴۳۱، «شهر».    
۴. ↑ معجم مقاییس اللغه، ج۳، ص۲۲۳.
۵. ↑ تاج العروس، ج۷، ص۶۷، «شهر».
۶. ↑ لسان العرب، ج۴، ص۴۳۲، «شهر».    
۷. ↑ العین، ج۲، ص۱۵۲.    
۸. ↑ لسان العرب، ج۱۲، ص۴۱۷، «علم».    
۹. ↑ لسان العرب، ج۴، ص۴۳۱، «شهر».    
۱۰. ↑ کشف الرموز، ج۱، ص۳۳۸.    
۱۱. ↑ مختلف الشیعه، ج۴، ص۲۸.    
۱۲. ↑ معجم لغة الفقهاء، ص۷۰.    
۱۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۱۴. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۳.    
۱۵. ↑ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۷۱.    
۱۶. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۵۷.    
۱۷. ↑ الانتصار، ص۲۳۶.    
۱۸. ↑ التهذیب، ج۵، ص۵۱.
۱۹. ↑ الانتصار، ص۲۳۶.    
۲۰. ↑ فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۲.    
۲۱. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۵.    
۲۲. ↑ سنن الترمذی، ج۲، ص۲۰۶.
۲۳. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۷۴.    
۲۴. ↑ جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۲۳۳.
۲۵. ↑ جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۴۰۴.
۲۶. ↑ المفصل، ج۶، ص۳۵۰.
۲۷. ↑ مروج الذهب، ج۲، ص۱۸۹.
۲۸. ↑ احکام القرآن، ابن عربی، ج۱، ص۱۸۶.    
۲۹. ↑ المغنی، ج۳، ص۲۳۷.
۳۰. ↑ نیل الاوطار، ج۵، ص۳۱.
۳۱. ↑ المفصل، ج۶، ص۳۹۲.
۳۲. ↑ السنن الکبری، ج۴، ص۳۴۵.
۳۳. ↑ احکام القرآن، ابن عربی، ج۱، ص۱۸۶.    
۳۴. ↑ المغنی، ج۳، ص۲۳۷.
۳۵. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۵۶.
۳۶. ↑ صحیح البخاری، ج۴، ص۲۳۴.
۳۷. ↑ سنن الترمذی، ج۲، ص۲۰۶.
۳۸. ↑ المفصل، ج۶، ص۳۹۲.
۳۹. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۵۸.    
۴۰. ↑ المحلی، ج۷، ص۶۷-۶۸.    
۴۱. ↑ الخلاف، ج۲، ص۲۶۱.    
۴۲. ↑ المحلی، ج۷، ص۶۷-۶۸.    
۴۳. ↑ الخلاف، ج۲، ص۲۶۰.    
۴۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۴۵. ↑ الانتصار، ص۲۳۷.    
۴۶. ↑ فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۲.    
۴۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۴۸. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۴۹. ↑ احکام القرآن، شافعی، ج۱، ص۱۱۵.
۵۰. ↑ فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۲.    
۵۱. ↑ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۴۰۶.    
۵۲. ↑ الانتصار، ص۲۳۷.    
۵۳. ↑ فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۲.    
۵۴. ↑ الانتصار، ص۲۳۷.
۵۵. ↑ فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۲.    
۵۶. ↑ احکام القرآن، جصاص، ج۱، ص۳۰۹.    
۵۷. ↑ المغنی، ج۳، ص۲۲۵.    
۵۸. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۸۹.
۵۹. ↑ الکافی، ج۴، ص۳۱۷.
۶۰. ↑ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۹۱.    
۶۱. ↑ الاستبصار، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۱.    
۶۲. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۰۲.
۶۳. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۵۷.
۶۴. ↑ التهذیب، ج۵، ص۴۶.
۶۵. ↑ المعتبر، ج۲، ص۷۸۰.    
۶۶. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۳.    
۶۷. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۷۰-۲۷۱.    
۶۸. ↑ جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۴۰۳.
۶۹. ↑ التبیان، ج۲، ص۱۶۲.    
۷۰. ↑ مجمع البیان، ج۲، ص۴۴.
۷۱. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۳-۱۸۵.    
۷۲. ↑ المحلی، ج۷، ص۶۹.    
۷۳. ↑ المغنی، ج۳، ص۲۶۳.
۷۴. ↑ الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۳.
۷۵. ↑ المغنی، ج۳، ص۲۶۳.
۷۶. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۹۰.
۷۷. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۵۷.    
۷۸. ↑ جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۴۰۳.
۷۹. ↑ الانتصار، ص۳۳۴.
۸۰. ↑ فقه القرآن، ج۱، ص۲۸۱-۲۸۲.    
۸۱. ↑ التبیان، ج۲، ص۱۶۳.
۸۲. ↑ مجمع البیان، ج۲، ص۴۴.    
۸۳. ↑ التبیان، ج۲، ص۱۶۳.
۸۴. ↑ مجمع البیان، ج۲، ص۴۲-۴۳.    
۸۵. ↑ فقه القرآن، ج۱، ص۲۸۲-۲۸۳.    
۸۶. ↑ الخلاف، ج۲، ص۲۵۸.    
۸۷. ↑ السرائر، ج۱، ص۵۲۴.    
۸۸. ↑ المعتبر، ج۲، ص۷۸۰.    
۸۹. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۴.    
۹۰. ↑ الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۴.
۹۱. ↑ نیل الاوطار، ج۵، ص۲۹.
۹۲. ↑ احکام القرآن، ابن عربی، ج۱، ص۱۸۶.    
۹۳. ↑ صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۰.
۹۴. ↑ السنن الکبری، ج۴، ص۳۴۲.
۹۵. ↑ المبسوط، ج۴، ص۶۱.
۹۶. ↑ الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۴.
۹۷. ↑ احکام القرآن، شافعی، ج۱، ص۱۱۵.    
۹۸. ↑ الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۴.
۹۹. ↑ المبسوط، ج۴، ص۶۱.
۱۰۰. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۴-۱۸۵.    
۱۰۱. ↑ فقه القرآن، ج۱، ص۲۶۸.    
۱۰۲. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۸۴.    
۱۰۳. ↑ نیل الاوطار، ج۵، ص۳۰.
۱۰۴. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۵۶.    
۱۰۵. ↑ المراسم العلویه، ص۱۰۴.    
۱۰۶. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۷۳.    


حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«اشهر معلومات».    




جعبه ابزار