اشرف التواریخ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اشرف التواریخ، نوشته محمدتقی نوری، تصحیح سوسن اصیلی می‌باشد. این کتاب از منابع فارسی
تاریخ ایران در دوره نخستین فرمانروایی قاجاریان بهویژه روزگار
فتحعلی شاه قاجار است که بیشتر درباره دوران حکومت محمد ولی میرزای قاجار در
خراسان (۱۲۳۱- ۱۲۱۸) گزارش میدهد و از ارزشمندترین و درازدامنترین آثار در زمینه رویدادهای آن دوران و براندازی نادر میرزا، بازمانده سلسه افشاری از
حکومت خراسان و درگیریهای قاجاریان با امیران آنجا و ترکمانان و ایلات و طایفه‌های سرکش بخشهای شمالیاش در دوره استوار شدن دولت قاجار به شمار میرود. هدف اصلی
نویسنده را در این اثر، «ذکر وقایع خراسان» میتوان دانست.
شیوه
نویسنده در گزارش رویدادها، همچون دیگر «وقایعنگاران» عهد قاجار است. او سخنان خود را با پرداختن به ایل و تبار قاجاریان بهویژه فتحعلی خان قاجار و تلاشهایش برای دستیابی به قدرت آغاز میکند و چکیدهای از چگونگی رسیدن سلسله قاجار را به
قدرت بازمیگوید. قصد
نویسنده این است که محمد ولی میرزا را از
شاه اسماعیل صفوی برتر بنشاند و تصریح میکند که نمی‌خواهد رویدادهای این روزگار را به گستردگی شرح دهد.
او با نظم و
نثر ادبیات فارسی بهنیکی آشنا بوده و تشبیهات ادبی زیبایی در کتاب خود به کار برده و از شعرها شاعران نیز بسیار بهره گرفته یا شعرهای خود را به مناسبتهایی آورده است. روش تاریخنگاری این اثر، گزارش سال به
سال از رویدادهاست و مؤلف با توجه به هدف خود؛ یعنی نوشتن رویدادهای خراسان و گزارش دادن درباره رجال آن سامان، با ریزبینی فراوان حتی رویدادهای خرد آنجا را دنبال و ثبت میکند. او کوشیده است که همچون دیگر مورخان قاجاری که به نوشتن تاریخ رسمی دست زده‌اند، شوکت پادشاهان این سلسله را حفظ کند و از اینرو، به چیزهایی مانند تهدیدهای آقا محمد خان به کشتن خادمانش، هرگز اشاره نمیکند. تحلیلهای تاریخ‌نگارانه مؤلف نیز از اهمیت فراوانی برخوردارند.
این کتاب برای شاهزاده‌ای نوشته شده و از اینرو،
نویسنده آن از خوشآمدگویی مانند وصف کردن شکار وی خودداری نکرده است. عنوانهای کتاب، نوشته خود نویسندهاند و تنها آنجا که از افزودن واژه یا عبارتی، گریزی نبوده، مصحح محترم کمبود کتاب را جبران کرده است.
نویسنده پس از دیباچه بلند خود بر کتابش، از تبار و نسب محمد ولی میرزا یاد میکند. این نسبنامه، نام نیاکان وی را از
دوره صفویه (شاه قلی بیک) دربردارد. بهگمان، این نسبتها، ساختگی‌اند؛ زیرا بر پایه منابع قاجاری و خود این کتاب، شاه قلی بیک در دوره شاه عباس اول (۱۰۳۸- ۹۹۶ ق/ ۱۶۲۹- ۱۵۸۸ م) می‌زیست، اما
نویسنده فتحعلی خان قاجار را پسر او میداند و میگوید وی در بخشی از دوران فرمانروایی شاه سلطان حسین (۱۱۳۵- ۱۱۰۵ ق) از سران سپاه او بود. گمان نمیرود که فردی از چنین عمر درازی برخوردار بوده باشد.
باری، پس از این دعوی، مبارزات فتحعلی خان و محمد حسن خان قاجار میآید و از چگونگی قدرت یافتن آقا محمد خان و رسیدن فتحعلی شاه به پادشاهی، یاد و سپس احوال و ویژگیهای محمد ولی میرزا گزارش میشود.
نویسنده با اینکه از درگیریهای امیران خراسان با محمد ولی میرزا و دولت قاجار سخن میگوید، نبردهای
ایران را با عثمانی در
بغداد نیز فراموش نمیکند. وی همچنین ویژگیها و اوضاع پادشاهان ترکستان و حاکمان افغان را شرح میدهد.
بخش وقایع‌نگاری این کتاب با گزارش درباره عزل محمد ولی میرزا از حکومت خراسان به پایان میرسد. آشوبها و ناآرامیها پس از
عزل شدن محمد ولی میرزا دوباره به خراسان بازگشت و «سپاهیان شاه برای نظم بخشیدن امور به خراسان آمدند».
نیمه دوم این کتاب، با شرح احوال امیران خراسان و گستره نفوذشان در بخشهای گوناگون حکومت آغاز میشود. شرح حال امیران و بزرگان و افراد پرآوزاه پیرامون محمد ولی میرزا، بخش گستردهای را از این اثر دربردارد و سخنان مؤلف در اینباره، از منابع رجال‌شناختی بسیار مهم آن دوران به شمار میرود؛ زیرا منشیان و مستوفیان و لشکرنویسان محمد ولی میرزا در این بخش از کتاب وی شناسانده میشوند. حتی
نویسنده درباره کاتبی که
اشرف التواریخ را بر او تقریر کرد نیز بدون نام، سخنانی به میان می‌آورد. سپس به شرح حال عالمان و فقیهان و فاضلان و حتی رئیسان خدام آستانه
مشهد و علمای شهرهای گوناگون خراسان می‌پردازد و سرانجام درباره احوال شاهزادگان قاجار قلم میزند.
براندازی بازماندگان
سلسله افشاریه در خرسان و دستگیری نادر میرزا افشار، از رویدادهای بسیار مهمی است که
نویسنده به گزارش درباره‌اش می‌پردازد. وی هنگامی که محمد ولی میرزا، مشهد را
محاصره کرد در رکاب شاه بود و از همین روی، ماجرای دستگیری نادر میرزا را لحظه به لحظه توصیف میکند. او در این رویداد به «استفسار و استکشاف بعضی مدعاها» فرمان یافت و دورنمایه گفتوگویش را با نادر میرزا در اثر خود گنجاند. جنگ محمد ولی میرزا با صوفی اسلام، از بزرگان
نقشبندیه نیز که مریدانی در
هرات و خراسان گرد آورد و هنگامی که برای حمله به مشهد روانه شد، محمد ولی میرزا را شکست داد، دیگر گزارش ویژه این کتاب است.
گزارش درباره درگیریهای بیشمار امیران خراسان و محمد ولی میرزا با ترکمانان و ایلان و طایفه‌های سرکش بخشهای شمالی خراسان نیز بخشی از دورنمایه کتاب به شمار میآید.
اشرف التواریخ در سنجش با منابع هم‌روزگار خود، از دید درونمایه بسیار ارزشمندتر است و منبعی «دست یکم» در اینباره به شمار میرود. برای نمونه، هیچیک از دیگر کتابهای تاریخی آن دوران، رویداد دستگیری نادر میرزا یا نبرد محمد ولی میرزا را با صوفی اسلام، به‌خوبی این اثر توصیف نکرده‌اند. البته
نویسنده از منابع خود یاد نمیکند و خواننده را بدین گمان می‌اندازد که
نویسنده اشرف التواریخ این اطلاعات بسیار را از گوشه و کنار گرد آورده است.
مصحح در پیشگفتار خود در این کتاب، با اشارتی به تاریخ قاجار و کیستی و سرگذشت
محمدولی میرزا ، منابع عصر قاجاری را برمی‌شمرد و به ارزیابی
اشرف التواریخ و بینش و روش و سبک نوشتاری
نویسنده آن می‌پردازد. این کتاب چهار نسخه دارد که اطلاعات نسخه‌شناختی آن در بخش فرجامین همین پیش گفتار آمده است.
پانوشتهای کتاب، تنها نسخه بدلها را دربردارند، اما یادداشتهای سودمند مصحح درباره کسان و جایها یا
آیات و
روایات به کار رفته در این اثر بسیار خواندنی است. واژه‌نامه و نمایه کسان و جایهای کتاب نیز راه را بر تاریخ پژوهان هموارتر می‌سازد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپژوتری علوم اسلامی.
