اسکندرنامه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«اسکندرنامه (بخش ختا)» کتابی است به زبان
فارسی حاوی قصه
های عامیانه و در واقع بخشی است از «اسکندرنامه نقالی» است.
شاید بتوان گفت که مفصل‌ترین و پرتنوع‌ترین قصه
های عامیانه چند
قرن اخیر اسکندرنامه نقالی است. تالیف اسکندرنامه نقالی به منوچهر خان حکیم منسوب است که دقیقا مشخص نیست چه کسی بوده است.
کتاب مشتمل بر یادداشتی به قلم مصحح کتاب علیرضا ذکاوتی قراگزلو و متن کتاب است. کتاب مشتمل بر عناوین کلی است که مصحح بر برخی عنوان‌ها، عناوین فرعی نیز افزوده است که داخل کروشه ذکر شده است.
«اسکندرنامه» عبارت است از داستانهای فارسی و ترکی از منثور و منظوم که قهرمان اصلی آنها اسکندر مقدونی یا اسکندر رومی (۳۵۶- ۳۲۳ ق. م.) یا اسکندر
ذوالقرنین است و کلمه «اسکندر» تمام یا جزئی از عنوان آنهاست. شماری اسکندرنامه هم وجود دارد که موضوع آنها ربطی به اسکندر رومی ندارد. بعضی از اسکندرنامه سرایان نیز ظاهرا به دلیل شهرت اسکندر به عنوان پادشاهی جهانگیر و پیروزمند یا حاکمی حکیم و
فیلسوف مشرب، نام اثر خود را اسکندرنامه اختیار کرده‌اند تا یادآور نام اسکندر باشد.
اسکندر، پسر فیلیپ دوم پادشاه مقدونی، در بیست سالگی به جای پدر نشست. وی از چند
سال پیش از رسیدن به سلطنت تا سی و دو سالگی که چشم از جهان بربست، از لحاظ سیاسی و نظامی چنان درخشید که در آن روزگار بی سابقه بود. او طی زمانی کوتاه بر گستره پهناوری از جهان متمدن عصر خود سیطره یافت. پس از
مرگ وی، تنی چند از سرداران و ملازمانش به انگیزه خوشامدگویی و چاپلوسی یا به دلیل عشق و تعصبی که به این جوان ناآرام و خارق العاده داشتند، از نبردها، گفتار و رفتار و اتفاقات شگفت آور زندگی او داستانها پرداختند و مبالغه‌ها کردند و تاریخ زندگی وی را با افسانه درآمیختند. اسکندر اصولا مردی نامجو، بلندپرواز، خیال پرور و خرافه پرست بود که خود را نخست نظرکرده خدایان می‌پنداشت و... بنابراین به نظر می‌رسد اسکندر خود نخستین عامل در خلق افسانه‌ها وگزارشهای غیرواقع درباره خویش بود.
داستان زندگی اسکندر از انگشت شمار نوشته‌هایی است که با اقبال اقوام گوناگون روبرو شد و هر قومی که این داستان پرماجرا را اقتباس کرد آن را با عناصر فرهنگی و اعتقادات بومی و دینی خود درآمیخت و شاخ و برگهایی بدان افزود و به عبارتی آن را آب و رنگ محلی بخشید.
روایت
سریانی داستان اسکندر به عربی راه یافت و با قصه
ذوالقرنین قرآن درآمیخت و مواد تازه فراوانی بدان افزوده شد و در بسیاری جاها رنگ و بوی اسلامی به خود گرفت.
داستان اسکندر نخستین بار در اواخر
قرن چهارم هجری از عربی به فارسی درآمد و به قول صاحب مجمل التواریخ و القصص، به «اخبار اسکندر» شهرت یافت. این ترجمه منثور اساس یا خمیرمایه اسکندرنامه
های منثور و منظوم متعددی قرار گرفت که کتاب حاضر از آن جمله است.
داستان اسکندر به مرور زمان، در میان فارسی زبانان رنگ و لعاب ایرانی بیشتری به خود گرفت، شاخ و برگهای زیادی به آن داده شد و بیش از پیش باب طبع ایرانیان گردید تا در عهد
صفویان ، به کتاب مفصلی تبدیل شد. نخستین بخش این اسکندرنامه حجیم، که به اسکندرنامه هفت جلدی شهرت یافته و نثری روان و ساده دارد، تا آنجا که مربوط به تسخیر ایران و کشته شدن دارای کیانی است، کم و بیش با روایات شاهنامه فردوسی و اسکندرنامه نظامی همخوانی دارد اما داستان از آن پس یکسره راه افسانه در پیش می‌گیرد و به شرح عیاریها، جادوگریها، کارهای خارق عادت و
معجزات عجیب و غریب در مکانهای خیالی آمیخته می‌شود. در این قصه مفصل، به نامهای متعددی چون مهتر نسیم عیار، شداد، صیادخان خطایی، کوه عتیق و امثال اینها برمی خوریم که ممکن نیست در اصل داستان و حتی اسکندرنامه قدیم سابقه داشته باشد.
در اسکندرنامه حاضر که ناقل آن منوچهرخان حکیم معرفی شده است، اسکندر با ذوالقرنین مذکور در
قرآن مجید یکی دانسته می‌شود. اسکندر ذوالقرنین در این کتاب پهلوانی بی بدیل و مبارزی مردافکن و جوانمردی پاک باز و پیامبری نیک آیین است که از جانب پیامبران سلف نظر کرده شده و مامور زدودن
کفر از صحنه گیتی و نشر و اعتلای کلمه
حق و دین
اسلام است. این اثر هم از جهت اشتمال بر بخشی از اخبار اسکندر که در میان ایرانیان رایج بوده و هم به لحاظ لغات و تعبیرات و اصطلاحات عصر صفوی و امثال فراوانی که در آن به کار رفته حائز اهمیت است.
قدیم‌ترین
نسخه‌ای که از تحریر نقالی اسکندرنامه موجود است، به تاریخ ۱۱۰۶ ق. می‌باشد و
نسخه
های چاپی و سنگی و خطی کمابیش با هم متفاوت است. یعنی هم در ترتیب حوادث و هم در عبارات، تابع سلیقه نقال و حتی کاتب بوده است. یک
نسخه کامل مصور در کتابخانه مجلس شورای اسلامی وجود دارد که تاریخ اصلی آن ۱۲۶۵ ق. می‌باشد ولی تکمله کسری
های آن به خط پسر کاتب اصلی به تاریخ ۱۳۲۳ ق. است. به گمان آقای ذکاوتی قراگزلو، استوارترین
نسخه موجود که هم تاریخ درست و غیر مخدوش دارد و هم افتادگی ندارد،
نسخه کتابخانه ملک است که البته شامل بخشی از اسکندرنامه نقالی می‌باشد که عنوان آن چنین است: «هذا کتاب اسکندرنامه جلد خطا (ختا)».
قابل تذکر است که در
نسخه
های چاپی و خطی دیگر اسکندرنامه، داستان ختا بعضا در جلد دوم و بعضا در جلد سوم است.
نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم مصحح کتاب است. فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهارس اعلام، مکانها، لغات و تعبیرات خاص، اجناس (ابزارهای نبرد،
جواهر ، عطریات و...) ، پیشه‌ها (نظامی، دیوانی، درباری، اجتماعی و...) و کتابنامه در انتهای اثر آمده است.
۱- مقدمه و متن کتاب
۲- کیوانی، مجدالدین، فرهنگ آثار ایرانی- اسلامی، ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۳.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
