اسناد تاریخی خاندان غفاری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«اسناد تاریخی خاندان غفاری»، اثر کریم اصفهانیان، بهرام غفاری و اصغر عمران، دربردارنده مجموعه‌ای از اسناد
دوره قاجار از ۱۲۴۳ ق تا ۱۳۲۷ ق می‌باشد که در خاندان غفاری کاشانی موجود بوده است. کتاب به
زبان فارسی و در
سال ۱۳۸۵ ش نوشته شده است.
انگیزه تالیف، حفظ اسناد و آثار تاریخی به جای مانده از گذشتگان بوده است.
آن چه باعث اهمیت کتاب می‌شود، این است که این اسناد، دارای اهمیت تاریخی بوده و می‌تواند برای پژوهش گران عصر قاجار سودمند باشد.
کتاب با مقدمه مؤلف، در بیان سابقه چاپ و انتشار مجموعه اسناد و مدارک تاریخی خاندان غفاری آغاز شده و مطالب در دو جلد و هر جلد در چندین بخش، ارائه گردیده است.
در این مجموعه، چهار صد و بیست و نه
سند درج شده که اکثر آن‌ها درباره اشخاص و رویدادهای دوران
محمدشاه و
ناصرالدین شاه قاجار بوده و بسیاری از اسناد نیز دستخط سلاطین یاد شده است.
اگر چه این اسناد در خاندان غفاری نگهداری می‌شوند؛ اما این بدان معنی نیست که اسناد درباره اعضای خاندان مذکور یا اسناد خانوادگی باشد، بلکه چون
فرخ خان امین الدوله در مصدر بسیاری از امور به ویژه در ارتباط با معاهده
پاریس و حکومت ایالات مختلف بوده، بسیاری از این اسناد، گوشه‌هایی از تاریخ دوره قاجار را دربردارند.
افراد دیگر این خاندان که اسناد آن‌ها در این مجموعه فراهم آمده، عبارت‌اند از: میرزاهاشم
خان امین خلوت (
امین الدوله بعدی) میرزاابراهیم
خان معاون الدوله میرزامحمدخان اقبال الدوله میرزامهدی
خان وزیر همایون و غلامحسین
خان امین خلوت.
اسنادی که در کتاب چاپ شده، بسیار خواندنی و جالب بوده و از تنوع مطلب برخوردار است و اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن دوره را نشان می‌دهد.
عکس‌هایی از اعضای خاندان غفاری در ابتدا و انتهای کتاب به چاپ رسیده است.
در بخش پایانی نیز تصاویر دست خطها، ضمیمه شده است.
جلد اول، ابتدا به معرفی خاندان غفاری کاشانی پرداخته است. این خاندان؛ از جمله خاندان‌هایی بودند که چندین نفر از آن‌ها جزء رجال معتبر، مؤثر و صاحب نام در دوران قاجار به شمار می‌رفتند. حتی چند تن از آنان، در دربار ناصرالدین شاه، نخست متصدی امور خلوت، انشاء، ریاست و تفنگ داری بوده و بعدها به مقامات مهم
مملکتی رسیدند.
برجسته‌ترین فرد این خاندان،
فرخ خان امین الدوله (۱۲۳۰- ۱۲۸۸ ق) بود که به دربار
فتحعلی شاه قاجار راه یافته و سوابقی چون حکمرانی طبرستان،
گیلان و
کاشان ، سفارت اروپا برای رفع اختلاف انگلیس و
ایران بر سر هرات، امضای معاهده پاریس از طرف ناصرالدین شاه، حکومت کاشان،
اصفهان و فارس و ریاست گمرک خانه‌ها و وزارت دربار در کارنامه اوست.
این جلد، در هشت بخش زیر ارائه گردیده است:
۱. اسناد دوره سلطنت محمدشاه شامل:
- نامه‌هایی از محمد میرزا به منوچهر
خان معتمدالدوله، حاجی میرزا آقاسی به
فرخ خان و میرزا آقا از اصفهان.
- فرمان‌های محمد شاه به میرزا آقا، منوچهر
خان معتمدالدوله و دستور حاجی میرزا آقاسی صدراعظم محمد شاه درباره یکی از
قنات کاشان و تعمیر بندعباسی.
- عریضه‌هایی از:
فرخ خان به حاج میرزا آقاسی، شاهرخ میرزا از سرداران افغان، شاه پسند بلوچ و محمد صالح کردبچه به محمد شاه قاجار.
۲. اسناد و مدارک دوره سلطنت ناصرالدین شاه که شامل تعدای قبض رسید، وجه به دست خط ناصرالدین شاه، فرمان‌های او به
فرخ خان امین الملک پیرامون امور
مملکتی؛ از جمله: تاکید در منعقد کردن
قرارداد با انگلستان و جلوگیری از جنگ با آن‌ها، موافقت با تخلیه هرات و... می‌شود.
این اسناد تاریخ دار بوده و بدین جهت از دارای ارزش تاریخی ویژه‌ای می‌باشند.
۳. دست خطهای ناصرالدین شاه قاجار به
فرخ خان امین الدوله پیرامون مسائلی از قبیل دستور پختن پنجاه خروار نان از غله‌های شاهی و توزیع بین فقرای
زنجان ، نگرانی شاه از سیاست جدید انگلستان با تغییر سفیر، درباره میرزا کمال پیشکار کاشان و...
۴. عریضه‌های رجال و اشخاص مختلف به ناصر الدین شاه قاجار از جمله اردشیر میرزا حاکم آذربایجان راجع به استقبال از
فرخ خان امین الملک در موقع مراجعت از ماموریت اروپا، اسدالله پسر صنیع
الملک در مورد افزایش مواجب، مخبرالدوله راجع به منافع تلگراف و....
این عریضه‌ها در پاره‌ای از موارد پاسخ داده شده و همه آن‌ها بدون
تاریخ می‌باشند.
۵. نامه‌های اشخاصی از قبیل آقاخان نوری، رالینسن سفیر انگلیس، لوی پلی شارژ دافر انگلیسی و... به
فرخ خان امین الدوله و نامه‌های
فرخ خان به اشخاص مختلف از جمله برادرش میرزا هاشم
خان امین خلوت.
۶. نامه‌هایی از رجال و اشخاص مختلف؛ از جمله میرزا محمد
خان اقبال الدوله به محمدحسین
خان، میرزا عباخان معاون
الملک، میرزا محمدخان غفاری و...
این اسناد نیز بدون درج تاریخ می‌باشند.
۷. نامه‌های میرزا علینقی حکیم الممالک که بیشتر آن‌ها را خطاب به پدرش نوشته است.
۸. اسناد دوره بعد از ناصرالدین شاه در مواردی، همچون قرارداد میان صنیع الدوله وزیر خزانه و رابینو رئیس کل بانک شاهنشاهی ایران، نمونه گواهینامه تحصیلی
دارالفنون در دوره
مظفرالدین شاه قاجار، فرمان محمدعلی شاه قاجار به وزیر دربار و...
در مجموعه این اسناد، از حوادث و مسایلی، چون مذاکرات
فرخ خان با وزیر مختار انگلیس راجع به بحرین، تحریک انگلیسی‌ها در مسقط، تغییر
سفیر و سیاست جدید انگیس، استخدام افسران انگلیسی، پذیرایی از حاکم ایرانی هرات، سرحدات عثمانی، مسایل
هرات و جدایی از ایران، فعالیت انگیسی‌ها در
سیستان ، اعزام قشون به ایالات مختلف و سرحدات، فعالیت بابی‌ها، اوضاع ایالات و شهرهای مختلف،
جنگ با ترکمن‌ها در سرحدات شمال شرقی، مدارس مظفریه و بسیاری مکاتبات دیگر در باب وجوهات، داد و ستدها، توصیه‌ها، امور جاری دولتی، شخصی و خانوادگی سخن گفته شده که در نوع خود، تصویری از فرهنگ زندگی روزمره درباریان و دیوانیان به دست می‌دهند.
دوم، بعد از معرفی خاندان غفاری و اشاره به برخی از شخصیت‌های مهم آن، اسناد به جامانده از دوران قاجار نزد این خاندان را در پنج بخش زیر ارائه کرده است:
اول و دوم، شامل دست خطهای محمدشاه و ناصرالدین شاه برای این خاندان می‌باشد. البته دست خطهای ناصرالدین شاه در قالب یادداشت،
حکم و دستور، نسبت به محمدشاه بیشتر است؛ به طوری که از محمدشاه سه دست خط و از ناصرالدین شاه نود و هفت دست خط در این مجموعه گنجانده شده است.
در بیشتر این اسناد که بخشی از آن‌ها تاریخ دار و بخشی بی تاریخ‌اند، دست خطهای ناصرالدین شاه برکنار آن‌ها مشاهده می‌شود.
سوم، دست خطهای بی تاریخ و مستقل ناصرالدین شاه پیرامون امور مختلفی، همچون
گمرک و مواجب حرم خانه، دزدان اموال مسروقه تجار کاشان، جلب رضایت گلپایگانیه و... می‌باشد.
چهارم، به نامه‌های رجال با دستور شاه برکنار آن‌ها، اختصاص داشته و در پنجم سه عریضه از
زنان یا کنیزان شاه در مورد همراه داشتن محرم در سوارکاری، سفارش برای دیگران و تقاضای بیشتر شدن مواجب، آورده شده است.
موضوعات این اسناد بیشتر پیرامون دستور پرداخت انعام، خرید لباس فرنگی برای زنان، مراسم و زمان ورود و خروج شاه به حرم، پرداخت مواجب، هزینه‌های گمرکی، تفویض حکومت نواحی مختلف، سفر شاه به خارج، دستور احضار تفنگداران، و عریضه‌هایی از اشخاص مختلف می‌باشد.
سابقه چاپ و انتشار مجموعه اسناد و مدارک تاریخی خاندان غفاری، مربوط است به
سال ۱۳۴۴ ش که دانشگاه تهران، نخست کتاب مخزن الوقایع در شرح ماموریت سیاسی
فرخ خان امین الملک به دربارهای اروپا در
قرن نوزدهم را منتشر کرد و متعاقب آن، پنج جلد از مجموعه اسناد و مدارک
فرخ خان امین الدوله را بین سال‌های ۱۳۴۶ ش تا ۱۳۵۷ ش به چاپ رساند که پس از انتشار جلد پنجم، جز جلد دوم که حاوی اطلاعاتی درباره وضع حکومت‌ها و طرز اداره کشورهای اروپایی در قرن نوزدهم می‌باشد، کتاب مستقلی به چاپ نرسیده است.
در پایان جلد اول، فهرست‌های نام اشخاص و القاب دوره قاجاری، مکان‌ها، ملل، طوایف، ایلات، خاندان‌ها، مذاهب، فرق، حوادث و رخدادها و مطالب جلد اول، به ترتیب
حروف الفبا آمده و فهرست نام اشخاص، اصطلاحات، مناصب و مدنیات، دست خطها و عریضه‌ها و مطالب جلد دوم، براساس شماره سند تنظیم شده و در پایان جلد دوم آمده است.
پاورقی‌ها به توضیح برخی کلمات و عبارات متن پرداخته است.
در صفحات پایانی، تصویر تعدادی از اسناد، نمایه اسامی افراد، مکان‌ها، طوایف و خاندان‌ها و پس از آن خدمت موضوعی اسناد آمده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
