اسماعیل بن اسحاق جهضمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَهْضَمی، اسماعیل بن اسحاق،
قاضی ،
محدّث ،
ادیب و
فقیه مالکی قرن سوم است.
پدرش، اسحاق‌بن اسماعیل‌بن حمادبن زیدبن بابک
جهضمی، در ایام
خلافت مأمون (۱۹۸ـ ۲۱۸) عهده‌دار
دیوان مظالم در
مصر بود و ظاهراً در ایام
خلافت معتصم (۲۱۸ـ۲۲۷) به
بصره مهاجرت کرد و در آن‌جا نیز عهده‌دار دیوان مظالم شد.
شهرت او به
جهضمی نیز ظاهراً به‌سبب سکونتش در محله
جهاضمه بصره بوده است.
وی در ۲۳۰ در بصره درگذشت.
اسماعیل‌بن اسحاق ــ که بیشتر به اسماعیل قاضی شهرت دارد
ــ از
آل‌حماد ، خاندان مشهور
مالکی ، بود که در
عراق جایگاه رفیعی داشتند.
وی در ۱۹۹ در بصره به‌دنیا آمد.
تحصیلاتش را در همان
شهر به پایان برد و باقی
عمر خود را در
بغداد گذراند.
از محدّثانی چون مسلم‌بن ابراهیم فراهیدی (متوفی ۳۱۷)، سلیمان‌بن حربِ واحشی (متوفی ۳۱۷) و علی‌بن اسحاق مدینی (متوفی ۲۳۴)
حدیث شنید.
فقه مالکی را از احمدبن مُعَذَّل‌بن غیلان بصری (متوفی ح ۲۴۰) فراگرفت.
وی مهم‌ترین استادان خود را همین شخص و نیز علی‌بن اسحاق ذکر کرده است.
از استادان وی در
علم قرائت ، از قالون (متوفی ۲۲۰) و نصربن علی
جهضمی (متوفی ۲۵۰) نام برده شده است.
از مشهورترین افرادی که از اسماعیل‌بن اسحاق سماع
حدیث کرده‌اند، عبداللّه‌بن احمدبن حنبل (متوفی ۲۹۰)، ابراهیم‌بن محمدبن عَرَفَه نَفْطَویه (متوفی ۳۲۳) و ابوبکر محمدبن قاسم انباری (متوفی ۳۲۸) بوده‌اند.
از شاگردان مشهور وی در
فقه ، برادرزاده‌اش ابراهیم‌بن حماد (متوفی ۳۲۳)، ابوبشر محمدبن احمد دولابی (متوفی ۳۱۰) و قاسم‌بن اَصْبَغ (متوفی ۳۴۰) شایان ذکرند.
اسماعیل‌بن اسحاق نخستین فقیه مالکی بود که آرای
مالک بن انس را در عراق رواج داد.
همچنین، با تألیف کتابهایی چون الرّد علی محمدبن حسن الشیبانی و الرّد علی الشافعی فی مسأله الخُمس و غیره، به رد
آرای فقهی عالمان و
فقهای شافعی و
حنفی پرداخت.
وی بخش اعظم
زندگی خود را در
بغداد به امر
قضا گذراند.
خطیب بغدادی و
قاضی عیاض گزارش مفصّلی آورده‌اند از موارد
نصب و
عزل وی و مشکلاتی که گاه با
خلفا داشته است.
بعد از مرگ
ابن ابی شوارب (متوفی ۲۴۷)،
جهضمی به قاضی‌القضاتی
عراق رسید.
وی در
نزاع میان
معتمد عباسی (حک: ۲۵۶ـ۲۷۹) و
یعقوب بن لیث صفاری (متوفی۲۶۵) نامه خلیفه را همراه با گروهی به یعقوب رساند.
جهضمی در
علوم ادبی و
شعر نیز مهارت داشت، چندان که
ابوالعباس مبرّد (متوفی ۲۸۵)،
ادیب و
نحوی و
لغوی مشهور، وی را در
صرف و
نحو و
علوم ادبی از خود برتر می‌دانست.
قاضی‌عیاض نمونه‌ای از
اشعار او را نقل کرده است.
وی در
علوم و
تفسیر قرآن نیز دست داشت و کتابهایی در این زمینه نوشت.
از تألیفات
جهضمی است: المبسوط، احکام القرآن، معانی القرآن و اِعرابه، اَهْوال القیامه، شواهد المُوَطَّأ، و احادیث مالک‌بن اَنَس.
قاضی‌عیاض
فهرستی از تألیفات وی آورده است.
از کتاب احکام القرآن و احادیث مالک‌بن انس، بخشهایی به صورت خطی باقی مانده است.
محمدبن خیر
اشبیلی (متوفی ۵۷۲) از آثار متداول اسماعیل قاضی، که در
اندلس روایت می‌شده، از کتابهای احکام القرآن،
کتاب مسند حدیث یحیی‌بن سعیدانصاری و ایوب سختیانی،
کتاب الاموال،
کتاب الشفاعه
و کتاب الصلاه علی‌النبی
نام برده است.
در کتابخانه ظاهریه
دمشق ، در ضمن مجموعه‌ای خطی، بخشی از کتاب مسند حدیث
جهضمی باقی مانده که سلیمان‌بن عبدالعزیز عَرینی در باره متن آن تحقیق کرده است.
از
جهضمی کتاب فَضل الصَلاه عَلی‌النبی، به کوشش ناصرالدین اَلْبَانی (دمشق ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳)، به‌چاپ رسیده است.
ابن‌ابی‌حاتِم رازی جهضمی را عالمی
ثقه و
صدوق معرفی کرده و اَبُوالوَلید سلیمان‌بن خلف باجی (متوفی ۴۷۴) قوّت او را در
اجتهاد ستوده و او را، بعد از مالک، نخستین
فقیه مالکی صاحب
اجتهاد دانسته است.
خطیب بغدادی و قاضی‌عیاض،
به
نقل از نصربن علی
جهضمی، وی را برترین فرد
آل‌حماد در زمان خود دانسته‌اند.
قاضی عیاض و خطیب بغدادی
از
فرزند جهضمی به‌نام ابوعلی حسن‌بن اسماعیل نام برده‌اند که از پدرش
حدیث شنیده بوده است.
اسماعیل بن اسحاق در
ذیحجه ۲۸۲ درگذشت.
(۱) ابن‌ابی‌حاتم رازی، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۲)
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۳) محمدبن خیر اشبیلی، فهرسه مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفه فی ضروب العلم و انواع المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۴) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی.
(۵) ذهبی، تاریخ الاسلام.
(۶) سمعانی، الانساب.
(۷) طبری، تاریخ (بیروت).
(۸) سلیمان بن عبدالعزیز عرینی، الامام
ابواسحاق اسماعیل‌بن اسحاق‌بن اسماعیل‌بن حمادبن زید الازدی مولاهم البصری ثم البغدادی، ریاض ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۹) عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۰) سزگین.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن اسحاق جهضمی»، شماره۵۲۸۶.
