استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار، اثر علامة المحقق، الشیخ
محمد بن الحسن بن الشهید الثانی (م. ۱۰۳۰) که شرحی است بر کتاب
الاستبصار شیخ طوسی که به زبان عربی در قرن ۱۱ ه. ق نوشته شده است. این شرح دقیق و روشمند است که البته به طور کامل شرح نشده است.
در ابتدا، مقدمه‌ای از محقق کتاب آمده است که در این مقدمه، به معرفی کتاب حاضر، مبانی اصولی و فقهی آن و همچنین از نسخ و روش تحقیق محقق، مطالبی را اشاره کرده است. سپس کتاب در هفت جزء، از باب
طهارت تا انتهای باب
صلاة، به شرح کتاب استبصار پرداخته است.
میراث مکتوب
شیخ الطائقه،
محمد بن حسن طوسی، بسی پر برگ و پربار است. از میان چهار کتاب اصلی و معتبر حدیثی شیعی، دو کتاب به خامه ی آن بزرگوار است. «
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار» چهارمین و آخرین مجموعه یاد شده است. شیخ ابتداء
تهذیب را نگاشته و پس از آن «استبصار» را تدوین کرده است. در «استبصار» کوشیده است،
احادیث تعارض نما را به بحث نهاده، تعارض بدوی آنها را بزداید. عالمان بسیاری بر آن شرح نوشته و یا تعلیقه نگاشته و یا با نگارش حواشی به تبیین و توضیح مطالب آن پرداخته‌اند. در میان شرح‌های مختلف استبصار «استقصاء الاعتبار» از جایگاه بلندی برخوردار است.
«استقصاء الاعتبار»، کتابی روشمند، دقیق، سودمند و کارآمد است. کتاب کامل نیست و تمام ابواب «استبصار» را شامل نمی‌شود. مؤلف مقدمه‌ای دارد دراز دامن و سودمند؛ مشتمل بر ۱۲ فایده، که در متن آن از تعریف
خبر،
حدیث،
خبر متواتر، و چگونگی استواری و نااستواری خبر و حدیث و قرائن پذیرش و عدم پذیرش احادیث، چگونگی عمل به
خبر واحد و... با دقت تمام بحث شده است.
محققان برخی از ویژگی‌های این اثر فخیم را بدین سان رقم زده‌اند:
۱. شرح دقیق سند روایات و نتیجه گیری استوار و دقیق رجالی از فرآیند پژوهش.
۲. شرح متن با بیان وجوه محتمل در
روایات و ارزیابی و نقد
آراء و
داوری قاطع درباره دیدگاه‌ها.
۳. تبیین و شرح واژه‌های دشواریاب احادیث.
۴. نظم استوار، چینش بحث‌ها و ژرفایی و استواری مطالب.
۵. پیراستگی از تکرار، افزون نگاری‌های غیرلازم، و ارجاع به تحقیقات
عالمان و
فقیهان و...
۶. گستردگی بحث‌های رجالی. این ویژگی شاید مهم‌ترین ویژگی کتاب باشد. چنانکه پیش تر آوردیم، او بیش از پنج سال ملازم رجالی بزرگ
محمدامین استرآبادی بود، و چه بسیار
آراء رجالی که از استادش و از گفتگو و درس‌ها گزارش می‌کند که در کتاب رجال وی نیست.
شیوه پژوهش و شرح مؤلف بدین گونه است که مؤلف روایت را گزارش می‌کند و آنگاه ذیل عنوان «السند» به تفصیل
سند روایت را به بحث می‌نهد، و
رجال سند را یک به یک ارزیابی می‌کند و طرق موجود در اساتید را بررسی می‌کند، و مبانی و مستنداتی را که رجالیان در
داوری‌ها درباره افراد و طرق داشته‌اند، طرح کرده برای استواری آنها و یا نقد و تزییف آنها استدلال می‌کند. بدین سان چنانکه پیش تر آوردیم، بخش بررسی
سند روایات و ارزیابی
رجال احادیث از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب است.
آنگاه با عنوانی به جنبه‌های «فقه الحدیثی» احادیث می‌پردازد، و با بحث و بررسی در محتوای احادیث درباره ی
داوری‌های شیخ در تبیین احادیث و
جمع روایات نیز به تفصیل بحث می‌کند. اگر آنچه را شیخ آورده بپذیرد، بدان استدلال می‌کند و اگر نپذیرد در نقد آن نیز به تفصیل و دقت و مستدل بحث می‌کند. واگویی وجوه معانی احادیث و عرضه احتمالات مختلف در محتوای روایات و جمع متعارض نشان می‌دهد که مؤلف از گستره دانش و دقت شایسته و استوار فهم برخوردار است، و وصف‌هایی؛ چون «المحقق»، «المدقق»، «فقیه»، «متبحر جامع کامل» و... درباره او کاملا به جا است.
پس از آنچه آمد گاه در پایان ذیل عنوان «اللغه» به تبیین و توضیح واژه‌های دشواریاب می‌پردازد.
«مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث»، شعبه مشهد به تحقیق و تصحیح این اثر ارجمند همت گماشته و آن را سامان داده‌اند. کار پژوهش را پنج گروه به عهده گرفته‌اند: ۱. مقابله و سنجش نسخه‌ها و ثبت و اختلاف نسخه‌ها؛ ۲. استخراج اقوال، روایات و
غریب الحدیث بر اساس منابع و مصادر معتبر؛ ۳. استوارسازی متن و به دست دادن متن استوار و پیراسته؛ ۴. نگارش حاشیه‌ها و تنظیم پاورقی‌ها؛ ۵. بازنگری نهایی و تنظیم یک دست سازی فرایند تلاش‌های گروه‌های یاد شده.
کتاب بر اساس ۴ نسخه است: ۱. نسخه
مدرسه فیضیه که در سه جزء نگاشته شد و مشتمل است بر مقدمه مؤلف تا پایان کتاب الصلاه؛ ۲. نسخه
آستان قدس رضوی که به اندازه نسخه قبلی است؛ ۳- دانشگاه تهران که بخش‌هایی را دارد؛ ۴- نسخه ی
مجلس شورای اسلامی.
محققان افزون بر آنچه یاد کردیم؛ یعنی تعلیق‌ها و حاشیه‌های سودمند در جهت ارائه منابع و مصادر، ثبت و ضبط اختلاف نسخه‌ها و توضیح مواردی از متن، مقدمه‌ای نگاشته‌اند سودمند و کارآمد درباره مؤلف، شرح حال و آثار وی، استادان و شاگردان او، استبصار و شرح هایش، «استقصاء الاعتبار» و جایگاهش در بیان شروح، امتیازهای این شرح، معرفی نسخه‌های معتمد و شیوه تحقیق و تصحیح.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
