استغراق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از اصطلاحات بکار رفته در
ادبیات فارسی، استغراق بوده که در لغت به معنی «همه را فراگرفتن» و در اصطلاح
علم معانی آن است که حُکمی کلّی بر همۀ افراد یک جنس دلالت کند، مگر آن‌که بعضی را از آن حکم
استثنا کنند، و این در علم معانی از حالاتی است که متوجه
مسندالیه می‌شود.
در
زبان عربی، لامِ نشانۀ تعریف، هرگاه افادۀ چنین معنایی کند، لامِ استغراق نامیده می‌شود، مانند:
«اِنَّ الْاِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ»
«یقینا همه انســان‌ها در زیانــند». که در کلمۀ «الانسان» لام تعریف قائم مقامِ لفظ «کلّ» است.
در زبان فارسی، مهم‌ترین شیوه‌های بیان استغراق از این قرار است:
۱) آن که مسندٌالیه
اسم جنس باشد، مانند کلمۀ «سخن» در این
بیت:
سخن چون برابر شود با خرَد• • • • روانِ نـــیوشـنده رامــش بَرَد (
فردوسی)
در این حالت، مسندٌالیه هم
معرفه است و هم شامل همۀ افراد جنس خود می‌باشد.
۲) آن‌که پیش از مسندٌالیه، صفت مبهمِ «هر»، «همه»، یا لفظ دیگری بیاید که افادۀ معنی عموم کند. مانند کلمۀ «که» در این بیت:
هر که آمد عمارتی نو ساخت• • • • رفت و منزل به دیگری پرداخت (
سعدی)
۳) آن‌که مسندٌالیه به صیغۀ جمع باشد، مانند کلمۀ «عاشقان» در این بیت:
عاشقان کشتگان معشوق‌اند• • • • بـــــر نیایـد ز کشــتگان آواز (سعدی)
برای استغراق تقسیمی باین شده است که به شرح زیل بوده:
استغراقِ حقیقی: آن است که حکم، تمام افراد یک جنس را شامل شود، مانند «چشمه» در این بیت:
مبدعِ هر چشمه که جودیش
هست• • • • مختــــرعِ هر چه وجودیـش
هسـت (
نظامی گنجوی)
استغراقِ عُرفی: آن است که حکم، بیشترِ افراد یک جنس را، که مطابق عُرف از معنی آن استنباط می‌شود، دربرگیرد، مانند «بزرگان» در این بیت:
بـزرگانِ گــیتی شدند انجمن• • • • چو بنشست سالار با رای‌زن (فردوسی)
که در این بیت، بیشتر بزرگان منظور است، نه همۀ بزرگان
دنیا.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «استغراق»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۰۷.
