استدراک و استثنا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
استدراک و استثنا، دفع
توهم حاصل از کلام قبل، و اخراج چیزی از
حکم پیشین را می‌گویند.
«استدراک» در اصطلاح نحوی‌ها، دفع توهمی است که از کلام سابق به وجود آمده و
ادات آن «لکن» است.
استدراک بر دو قسم است:
استدراک مسبوق به تقدیر ؛ مانند: (اذ یریکهم الله فی منامک قلیلا ولو اراکهم کثیرا لفشلتم ولتنازعتم فی الامر ولکن الله سلم...) ؛ "[ای
پیامبر یاد کن] آنگاه را که
خداوند آنان(سپاه
دشمن ) را در خوابت به تو اندک نشان داد و اگر ایشان را به تو بسیار نشان می‌داد قطعا سست می‌شدید و حتما در کار(
جهاد )
منازعه می‌کردید ولی خدا شما را به سلامت داشت".
استدراک غیرمسبوق به تقدیر و
دارای نفی ظاهری؛ مانند: (فلم تقتلوهم ولکن الله قتلهم وما رمیت اذ رمیت ولکن الله رمی...) ؛ "و شما آنان را نکشتید بلکه خدا آنان را کشت و چون(
ریگ به سوی آنان) افکندی تو نیفکندی بلکه خدا افکند".
«
استثنا » در اصطلاح نحوی‌ها بیرون کردن چیزی از حکم پیشین است؛ مانند: (فسجد الملآئکة کلهم اجمعون الا ابلیس...) ؛ "پس
فرشتگان همگی یکسره سجده کردند، جز
ابلیس ".
استدراک و استثنا در صورتی از
بدایع و محسنات بدیعی شمرده می‌شوند که علاوه بر
معانی لغوی ، دربردارنده نوعی از انواع محاسن نیز باشند. مثلا در آیه، (فسجد الملآئکة کلهم…) در (الا ابلیس...)
فن احتراس به کار رفته که باعث شده است این استثنا از
محسنات بدیعیه شمرده شود.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «استدراک و استثنا».
