اساس الاقتباس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب اساس الاقتباس تألیف محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنا به ابو جعفر و ملقب به نصیر الدین و مشهور به
محقق طوسی و خواجه طوسی است که یکی از پر آوازه‌ترین شخصیت‌های علمی در
تاریخ اسلام است.
او در یازدهم جمادی الاولی در سال ۵۹۷ ه ق در شهر
طوس متولد شد و در هیجدهم ذی الحجه سال ۶۷۲ ه ق در سن هفتاد و پنج سالگی بر اثر بیماری در شهر
بغداد درگذشت و بنا به وصیتش در عتبه مقدسه
کاظمین «علیهما السلام» مدفون گردید.
طبق تصریح مؤلف کتاب در مقدمه آن نام کتاب «اساس الاقتباس» است و در وجه نامیدن آن به این نام می‌گوید:
«و چون این علم به نسبت با دیگر علوم خاصه اقسام حکمت به مثابت قاعده و بنیاد است، این مجموع را بر اساس الاقتباس موسوم کرد».
با این حال جای شگفتی است که مصحح دانشمند کتاب، مرحوم مدرس رضوی در مورد وجه تسمیه کتاب به اساس الاقتباس با وجود تصریح مصنف آن هم در مقدمه کتاب، می‌گوید:
«وجه تسمیه این کتاب به اساس الاقتباس بدرستی معلوم نیست و شاید از آن روی که این کتاب در فن
منطق است و
منطق هم اساس اقتباس و کسب علوم می‌باشد خواجه طوسی این نام را برای این کتاب مناسب دیده و تالیف خود را بدین نام نامیده است».
مؤلف کتاب در مورد انگیزه تالیف اساس الاقتباس در مقدمه چنین آورده است: «در تحریر این مجموع شروع کرده آمد، بر عزم آنکه طرفی صالح از آنچه از
اهل علم منطق در این فن استفاده کرده است یا بحسب قواعد و اصول این صناعت استنباط نموده بر وجهی که او را روشن شده است ایراد کند، و از ابطال
مذاهب باطل در هر بابی که مؤدی باشد به اطناب بقدر امکان احتراز کند و اگر در بعضی مواضع بذکر مذهبی فاسد احتیاج باشد به اشارتی موجز اقتصار کند و...» .
بنابراین غرض مؤلف از تالیف این کتاب ارزشمند، ارائه اثری فنی و
تحقیقی و جامع در
علم منطق بوده که هم آموخته‌های او را از دیگران در برگیرد و هم بر آراء و اندیشه‌های شخصی او در این علم مشتمل باشد.
اما در مورد علت نگارش این اثر به
زبان فارسی توضیحی نداده است. ممکن است این اثر نیز مانند برخی دیگر از آثار فارسی خواجه به درخواست فرد یا افرادی به این زبان تالیف شده باشد و ممکن است احساس ضرورت وجود کتابی جامع در علم
منطق به زبان فارسی خواجه را به تالیف این اثر ارزشمند برانگیخته باشد.
در آخر برخی از نسخ خطی این کتاب سال تالیف آن ۶۴۲ ه ق ثبت گردیده است بنابراین کتاب
اساس الاقتباس دو سال قبل از اتمام شرح خواجه بر
اشارات ابن سینا به پایان رسیده است زیرا در آخر بعضی از نسخ خطی شرح اشارات چنین آمده است:
«و نقل ما وجد بخطه رحمه الله تعالی فی آخر المسورة بعد قوله و الیه المعاد. و قد فرغت من تسویده فی اواسط صفر سنة اربع و اربعین و ستمائة حامدا مصلیا و داعیا و مستغفرا».
البته کتاب شرح اشارات به تصریح خواجه بیست سال بطول انجامیده، (این مطلب را دکتر سلیمان دینا در مقدمه خود بر شرح اشارات ص۸۴
و مرحوم
مدرسی رضوی در کتاب احوال و آثار خواجه نصیر الدین طوسی ص۴۳۳ آورده‌اند
، لکن در نسخه‌های موجود چنین بیانی از
محقق طوسی مشاهده نشد.) اما از آغاز تالیف اساس الاقتباس اطلاعی در دست نیست و از این جهت معلوم نیست که آغاز به تالیف اساس الاقتباس پیش از آغاز به تالیف شرح اشارات بوده یا بعد از آن.
قابل توجه اینست که
محقق طوسی این آثار ارزشمند را در شرایطی پدید آورده است که بلا و
مصیبت و گرفتاری از هر سو او را احاطه نموده و آرامش خاطر را از او سلب کرده بوده است چنان که در آخر شرح اشارات می‌گوید:
رقمت اکثرها فی حال صعب لا یمکن اصعب منها حال و رسمت اغلبها فی مدة کدورة بال بل فی ازمنة یکون کل جزء منها ظرفا لنحقته و عذاب الیم و ندامة و حسرة عظیم. و امکته توقد کل آن فیها زبانیة نار جحیم و بقیت من فوقها حمیم، ما مضی وقت لیست عینی فیه مقطرا و لا بالی مکدرا و لم یجی ء حین لم یزد المی و لم یضاعف همی و غمی، نعم ما قال الشاعر بالفارسیة:
بگرداگرد خود چندان که بینم بلا انگشتری و من نگینم
اولا: از حیث کمیت، پس از
منطق شفا و
شرح ابن رشد بر
منطق ارسطو ، کتابی به جامعیت اساس الاقتباس تالیف نشده است و از نظر کیفیت به دلیل در بر داشتن محاسن کتب پیشین و محاسنی که مؤلف به آن افزوده است بی نظیر است.
ثانیا: زبانی که این کتاب به آن نگارش شده است زبان فارسی است که از یک سو بیانگر کشش و قابلیت این زبان در بیان مقاصد علمی و فنی است و از سوی دیگر خلاء نبودن چنین اثری را در دانش
منطق به زبان فارسی برطرف می‌سازد.
به خصوص که نثر روان و پختگی تعبیرات آن را از کتاب‌هایی چون دانش نامه علائی ابن سینا و
درة التاج قطب الدین شیرازی متمایز می‌سازد.
ثالثا: همان گونه که مؤلف در مقدمه کتاب وعده داده است، تنها به بیان اندیشه‌های ناب دانش
منطق پرداخته و از طرح قیل و قال‌های بی حاصل پرهیز نموده و در رد و ابطال آراء و نظریات باطل به آن میزان که ضرورت داشته است اکتفا نموده است.
در این کتاب مباحث
منطق به روش ۹ بخشی عرضه شده است که لازم است جهت روشن شدن تمایز این روش با روش دیگر موسوم به روش دو بخشی نکاتی عرض شود. در روش ۹ بخشی مباحث
منطق در ۹ قسمت و با عناوین زیر تنظیم گردیده است.
۱- مدخل که آن را به
یونانی ایساغوجی گویند.
۲- مقولات عشر یا قاطیغوریاس.
۳- العبارة یا قضایا یا باریرمیناس، باری ارمیناس، بارا ارمانیاس.
۴- قیاس یا آنولوطیقای اول.
۵- برهان یا انولوطیقای دوم یا ابودقطیقا.
۶- جدل یا طربیقا.
۷- مغالطه یا سوفسطیقا.
۸- خطابه یا ریطوریقا.
۹- شعر یا بوطیقا.
روش ۹ بخشی با جمع آوری و تدوین رساله‌های منطقی ارسطو و افزودن ایساغوجی فرفوریوس به آن شکل گرفت به این نحو که تک نگاره‌های ارسطو در
منطق در حدود سال‌های ۳۹۵- ۳۳۰ م در مجموعه‌ای با نام ارغنون گردآوری شد که مشتمل بر شش رساله بود یعنی قاطیغوریاس، باریرمیناس، آنالوطیقای اول، انالوطیقای دوم، طوبیقا، سوفسطیقا.از آنجا که شارحان ارسطو در یونان خطابه و
شعر را جزو
منطق نمی‌دانستند دو رساله ارسطو در شعر و خطابه، در این مجموعه قرار نگرفت اما نو [[|افلاطونیان]] حوزه اسکندرانی در اوایل قرن پنجم با اعتقاد به این که شعر و خطابه نیز جزو
منطق هستند دو رساله ارسطو را در این دو فن به مجموعه شش قسمتی ارغنون افزودند که در مجموع هشت رساله در هشت بحث از مباحث
منطق گرد آمد.
فوفوریوس شاگرد افلوطین مقدمه‌ای بر
منطق نوشت با نام ایساغوجی، این مقدمه را حکیمان
مسلمان به
منطق هشت قسمتی ارسطویی ضمیمه نمودند و بدین سان
منطق ۹ بخشی پدید آمد، حکیمانی چون
فارابی ، ابن سینا (در شفا و نجات) ابن رشد، ابو العباس لوکری (در بیان الحق) و
محقق طوسی روش ۹ بخشی را برگزیده‌اند.
اما اولین بار ابن سینا در اشارات بر این اساس که
منطق ابزار درست فکر کردن است و فکر نیز یا برای تحصیل تصور مجهول از تصورات معلوم است و یا برای تحصیل تصدیق مجهول از تصدیقات معلوم،
منطق را به دو بخش اصلی یعنی «معرف» و «
حجت » تقسیم نمود.
و مبحث ایساغوجی را مقدمه بخش معرف و مبحث قضایا را مقدمه بحث حجت و مباحث الفاظ را مقدمه هر دو بخش قرار داد و
صناعات خمس را که مربوط به ماده
قیاس هستند از
منطق صورت خارج دانست و ضمیمه آن بشمار آورد. مبحث مقولات نیز به
کلی از
منطق خارج شده و در
فلسفه جای گرفت.
محقق طوسی با این که اشارات را شرح نموده و با روش دو بخشی ابن سینا کاملا آشنا بوده است از این روش پیروی نکرد و همان روش ۹ بخشی را ترجیح داده و در همه تالیفات منطقی خود همان روش را اساس کار قرار داد.
محقق طوسی در شرح اشارات بنا را بر توضیح و تبین مقاصد شیخ و پاسخ به اشکالات و ایرادات
فخر رازی گذاشته و تعهد نموده است که دیدگاه‌های شخصی خود را بیان نکند و لذا جز در مورد خاصی به این وعده عمل نموده است اما در کتاب اساس الاقتباس از همان ابتداء بنا را بر این گذاشته است که علاوه بر بیان آنچه از دیگران آموخته دیدگاه‌ها و استنباطات شخصی خود را نیز عرضه نماید.
سوم:برای سهولت در انتقال مفاهیم منطقی به ذهن مخاطبان از نمادها و جداولی استفاده نموده است که به حق در
تحقق این غرض کارآمدند.
چهارم:چنان که قبلا اشاره شد، کتاب را با نثر
فارسی نگاشته و تا آنجا که ممکن بوده کوشیده است تا نثر متین و روانی را عرضه نماید.
از این کتاب دستنوشت‌های متعددی بجای مانده که قدیمی‌ترین نسخه تاریخ دار آن نسخه خطی کتابخانه مرحوم حاج سید نصر الله تقوی است که در تاریخ ۸۴۳ ه ق یعنی حدود دویست سال پس از تالیف کتاب نوشته شده است.
مرحوم مدرسی رضوی این نسخه را اقدم و اصح و اکمل نسخ دانسته است.
از مقدمه کتاب نسخه‌های خطی دیگری از این کتاب وجود دارد که مشخصات برخی از آنها در مقدمه چاپ‌های موجود آمده است.اساس الاقتباس،تصحیح مدرسی رضوی،ص۳۷
از مقدمه کتاب و نیزاساس الاقتباس، تصحیح سید عبدالله انوار
اولین چاپ کتاب
اساس الاقتباس در سال ۱۳۲۶ ه ش با تصحیح مرحوم مدرسی رضوی به انجام رسید و پس از آن دوبار دیگر تجدید چاپ شد که تاریخ سومین چاپ آن آذر ماه ۱۳۶۱ ه ش می‌باشد.
چاپ دیگر این کتاب در سال ۱۳۷۵ ه ش با تصحیح و تعلیقات سید عبدالله انوار و به اهتمام نشر مرکز در تهران نشر یافت. این چاپ مشتمل بر دو مجلد است که مجلد اول متن اساس الاقتباس و مجلد دوم تعلیقات را در بردارد. در مورد تعلیقات در پیش گفتار مجلد اول آمده است:
«در این تعلیقه از لحاظ لفظ سعی بر این رفت که لغات مشکل معنی شود و از عبارت مغلق رفع اغلاق گردد و جملات لازم به ملزوم‌های جدا مانده از خود مرتبط شود و اشارات مندرج به مشار الیه‌های مربوطه ارجاع گردد....
اما از لحاظ مطالب غیر لفظ یعنی تبیین مطالب غامض و توضیح مشکلات معنی و ارائه جداول صحیح و رفع ابهام از اعداد و صدر ترکیبی و بیان شکل‌های قیاس و مقاصد غیر صدری یعنی مادی و صناعی قیاسی استفراغ وسع شد».
اما خصوصیات اساس الاقتباس به تصحیح مرحوم مدرس رضوی که مبنای کار معجم موضوعی بوده است از این قرار است:
۱- پس از فهرست مطالب و فهرست جداول و الواح کتاب، مقدمه مصحح در حدود ۳۸ صفحه آمده است که مشتمل است بر زندگی نامه خواجه و بیان آثار و تالیفات او و توضیحی در مورد ابواب و مقالات کتاب اساس الاقتباس و وجه تسمیه آن بدین نام و معرفی نسخ خطی کتاب که در تصحیح آن مورد مراجعه مصحح بوده و توضیح مختصری در مورد کارهایی که مصحح انجام داده است.
پس از آن متن کتاب و در پایان فهرست لغات مشکل به ترتیب
حروف الفبا بدون توجه به ریشه، همراه با معانی آنها و نیز فهرست اعلام شامل اشخاص، چاپ‌ها و کتاب‌ها آمده است.
۲- برخی از حواشی موجود در نسخ خطی و به خصوص حواشی مرحوم
میرزا محمد طاهر تنکابنی در ذیل صفحات کتاب آمده است و حواشی مرحوم میرزا محمد طاهر با عنوان «حاشیه» یا با نام آن مرحوم از دیگر حواشی متمایز گردیده است.
همان طور که بیش از این اشاره شد کتاب اساس الاقتباس در چهارچوب
منطق ۹ بخشی نظام یافته است.
از این رو مباحث کتاب در ضمن ۹ مقاله و هر مقاله در ضمن چند فن بعضی از مقالات به فن تقسیم نشده‌اند و در ضمن چند فصل عرضه شده‌اند، مثل مقاله دوم و هفتم و نهم و هر فن در ضمن چند فصل ارائه شده است به این ترتیب:
در مدخل و مقدمه
منطق بنام «ایساغوجی» در ضمن ۴ فن.
فن اول، در مباحث الفاظ در سه فصل فن دوم، در مباحث
کلی و جزئی در چهار فصل فن سوم، در مباحث ذاتی و عرضی در چهار فصل فن چهارم، در
کلیات خمس در پنج فصل.
دوم:در مقولات عشر «قاطیغوریاس» در ضمن ۹ فصل.
سوم: در عبارات و اقوال جازمه «باری ارمیناس» در ۲ فن.
فن اول، در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضایا در ضمن ۱۶ فصل.
فن دوم، در جهات قضایا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عکس در ۱۱ فصل.
چهارم: در قیاس «انولوطیقای اول» در ۲ فن.
فن اول، در قیاس و در ۲ قسم:
قسم اول، در تعریف قیاس و اقسامش و بیان قیاسات حملی در ضمن ۱۰ فصل.
قسم دوم، در قیاسات اقترانی و استثنائی در ضمن ۸ فصل.
فن دوم، در لواحق و عوارض قیاس و ذکر تالیفاتی که شبیه به قیاسند در ۱۲ فصل.
پنجم:در برهان «انولوطیقای دوم» در ۲ فن.
فن اول، در اکتساب تصدیقات یقینی به برهان در ۱۸ فصل.
فن دوم، در کیفیت اکتساب تصورات تام به حد در ۱۲ فصل.
ششم: در جدل «طوبیقا» در ۳ فن.
فن اول، در مقدمات در ۵ فصل.
فن دوم، در مواضع در ۶ فصل.
فن سوم، در وصایا در ۳ فصل.
هفتم: در مغالطه «سوفسطیقا» در ۳ فصل.
هشتم: در خطابه «ریطوریقا» در ۳ فن.
فن اول، در اصول و قواعد خطابه در ۴ فصل.
فن دوم، در اعداد انواع در ۸ فصل.
فن سوم، در توابع و مانند آن در ۴ فصل.
نهم: در شعر «بیطوریقا» در ۳ فصل.
این کتاب به دلیل این که متن درسی نبوده چندان مورد توجه واقع نشده است و علاوه بر این که چاپ آن سال‌ها به تاخیر افتاده حواشی و تعلیقات اندکی بر آن نوشته شده و تنها یک ترجمه به
عربی از آن سراغ داریم.
در چاپ مصحح کتاب توسط مرحوم مدرسی رضوی برخی از حواشی بدون ذکر نام صاحب حاشیه آمده است، مرحوم میرزا محمد طاهر تنکابنی نیز بر این کتاب تعلیقاتی دارد که در همین چاپ با نام خود ایشان یا با عنوان «
حاشیه » درج شده است.
آقای عبدالله انوار در آخرین چاپ کتاب که با تصحیح خود ایشان منتشر شده است در یک مجلد مستقل تعلیقات خود را بر کتاب اساس الاقتباس منتشر نموده است.
و اما تنها ترجمه عربی این کتاب را رکن الدین محمد بن علی فارسی
استرآبادی به انجام رسانیده است.
مرحوم مدرسی رضوی در مورد این ترجمه می‌گوید: «تاکنون نگارنده، ترجمه عربی اساس الاقتباس را ندیده و در فهرست کتابخانه‌های مهم نیز اسمی از آن نیافته است».
نرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی،مرکز
تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
