• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ارکان حج

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقصود از ارکان حج در فقه امامی، آن بخش از مناسک حج است که ترک عمدی آن‌ها موجب بطلان حج می‌شود.


واژه ارکان، جمع رکن به معنای تکیه گاه و بخش اساسی هر چیز است.
[۱] النهایه، ابن اثیر، ج۲، ص۲۶۰.    
[۲] لسان العرب، ابن منظور، ج۱۳، ص۱۸۶، «رکن».    
در فقه نیز به جزء اصلی هر کار رکن گفته می‌شود.
[۳] مصطلحات الفقه، علی مشکینی، ص۲۷۴.
[۴] معجم المصطلحات، جرجس و دیگران، ج۲، ص۱۷۹.
مقصود از ارکان حج در فقه امامی، آن بخش از مناسک حج است که ترک عمدی آن‌ها موجب بطلان حج می‌شود.
[۵] السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۳۸.    
[۶] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
[۷] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۴۳۳.    
ارکان حج که در پاره‌ای منابع «فرض» خوانده شده
[۸] التهذیب، شیخ طوسی، ج۵، ص۲۸۳.    
[۹] حاشیة الصاوی، احمد بن محمد الصاوی، ج۲، ص۱۶.    
درفقه اهل سنت به گونه‌های مختلف تعریف شده است؛ از جمله: واجباتی از مناسک که ماهیت حج وابسته به آن‌ها است
[۱۰] نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۰، ص۴۶۹.
؛ واجباتی که تحلل (بیرون آمدن از احرام) به آن‌ها موکول شده است
[۱۱] فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۳۹۱-۳۹۲.    
؛ مناسکی که ترک آن‌ها موجب فساد حج می‌گردد
[۱۲] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
؛ و واجباتی که با کفاره جبران پذیر نیستند.
[۱۳] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
گفتنی است که مقصود از رکن در نماز، بخشی از واجبات آن است که ترک عمدی و سهوی آن موجب بطلان نماز می‌شود.
[۱۴] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۳، ص۳۰۴.    
[۱۵] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۲، ص۲۰۰.    
[۱۶] جواهر الکلام، النجفی، ج۹، ص۲۳۹.    
بر پایه فقه امامی، رکن به این مفهوم در باب حج تنها درباره ترک وقوفین (انجام ندادن وقوف در عرفات و مشعر) صدق می‌کند که حتی ترک سهوی آن‌ها نیز موجب بطلان حج است. ولی این مفهوم درباره دیگر ارکان حج صادق نیست.
[۱۷] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
[۱۸] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۲۴۱.
بر پایه دیدگاه برخی از اهل سنت، تفاوت رکن در باب حج با رکن نماز آن است که تکرار رکن حج و افزودن بر آن، جز در پاره‌ای موارد، حج را باطل نمی‌سازد.
[۱۹] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۲۱۱.    
[۲۰] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۷.

ƒ
درباره شماره ارکان حج میان فقیهان مذاهب گوناگون اسلامی اختلاف وجود دارد. به باور مشهور فقیهان امامی
[۲۱] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۲۶.
[۲۲] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۰.    
[۲۳] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
ارکان حج پنج تا و به باور مشهور شافعیان
[۲۴] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
[۲۵] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
شش تا است. بر پایه نظر مشهور مالکیان
[۲۶] ارشاد السالک، عبدالرحمن بن محمد البغدادی، ج۱، ص۴۳.    
[۲۷] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۱.
و بسیاری از حنبلیان
[۲۸] شرح منتهی الارادات، منصور البهوتی، ج۱، ص۵۹۶.    
[۲۹] دلیل الطالب، مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی، ج۱، ص۱۰۷.
ارکان حج چهار مورد و به نظر مشهور حنفیان
[۳۰] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
[۳۱] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.    
دو مورد است. تفصیل این دیدگاه‌ها درباره یکایک مناسکی که در منابع فقهی به منزله ارکان حج مطرح شده‌اند، بدین قرار است:
‚

۲.۱ - احرام

به اجماع فقیهان امامی
[۳۲] غنیة النزوع، الحلبی، ص۱۵۴.    
[۳۳] جامع الخلاف، علی بن محمد القمی السبزواری، ص۱۷۷.    
احرام از ارکان حج به شمار می‌رود.
[۳۴] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۱۴.    
[۳۵] السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۲۸.    
[۳۶] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۶۸.    
به بیان تحریرالوسیله «اگر احرام‌ را فراموش‌ کند و به‌سوی عرفات بیرون برود، واجب است که برای احرام‌ بستن از مکه، برگردد. و اگر به جهت ضیق وقت یا به‌خاطر عذری نتواند به مکه برگردد از همان جا محرم می‌شود. و اگر تا پایان اعمال یادش نیاید حجش صحیح است. و کسی که جاهل به‌حکم است مانند کسی است که فراموش‌ کرده باشد. و اگر عمداً احرام را تا زمان فوت وقوف عرفه و مشعر، ترک نماید حجّش باطل است.»
[۳۷] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۲۹، کتاب الحج، القول فی صورة حج التمتع اجمالاً، مسالة ۴.    
بیشتر فقیهان شافعی،
[۳۸] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
[۳۹] تحفة المحتاج، ابن حجر الهیثمی، ج۴، ص۱۴۵.    
[۴۰] اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۲، ص۳۴۱.    
مالکی
[۴۱] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۰.
[۴۲] ارشاد السالک، عبدالرحمن بن محمد البغدادی، ص۴۳.    
و حنبلی
[۴۳] الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۹.    
نیز بر خلاف حنفیان
[۴۴] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۹۰.    
[۴۵] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۱، ص۴۶۷.
احرام را از ارکان حج برشمرده‌اند. پشتوانه فقیهان اهل سنت
[۴۶] الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۵۰۳.    
[۴۷] حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴۶.
[۴۸] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
حدیث نبوی «الاعمال بالنیات»
[۴۹] صحیح البخاری، بخاری، ج۱، ص۳.
[۵۰] سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۱۴۱۳.
[۵۱] السنن الکبری، البیهقی، ج۱، ص۴۱، ۲۱۵.
است؛ زیرا مقصود از احرام را نیت انجام مناسک دانسته‌اند.
[۵۲] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۰.
[۵۳] الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۸.
[۵۴] نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۰، ص۳۴۵.

‚

۲.۲ - وقوف در عرفات

به اجماع فقیهان، وقوف در عرفات از ارکان حج است،
[۵۵] المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
[۵۶] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۲.
[۵۷] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۴.    
هر چند درباره زمان وقوف اختلاف نظر وجود دارد. به باور فقیهان امامی،
[۵۸] الخلاف، شیخ طوسی، ج۲، ص۳۳۷.
[۵۹] غنیة النزوع، الحلبی، ص۱۸۰-۱۸۱.
[۶۰] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۶.    
شافعی،
[۶۱] الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۲.
[۶۲] فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۳۶۳.    
[۶۳] المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۱.
حنفی
[۶۴] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۴۰۵.    
[۶۵] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.
و مالکی
[۶۶] منح الجلیل، محمد علیش، ج۲، ص۲۵۴.
[۶۷] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۳۷.    
زمان این وقوف از ظهر روز عرفه آغاز می‌شود. و در برخی از منابع فقه امامیه تاخیر‌اندک از زوال پذیرفته شده است. دراین‌رابطه در تحریرالوسیله آمده است «احوط آن است که وقوف از ظهر روز عرفه تا غروب شرعی آن باشد، و بعید نیست که به مقدار خواندن نماز ظهر و عصر که با هم بخواند جایز باشد از زوال تاخیر بیندازد. و احتیاط آن است که تاخیر نیندازد، و تاخیر‌انداختن تا عصر جایز نیست.»
[۶۸] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۶۵، کتاب الحج، القول فی الوقوف بعرفات، مسالة ۱.    
اما حنبلیان آغاز آن را طلوع فجر روز عرفه می‌دانند.
[۶۹] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۳.
[۷۰] دلیل الطالب، مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی، ج۱، ص۱۰۸.
[۷۱] منار السبیل، ابراهیم بن محمد بن ضویان، ج۱، ص۲۵۷.
به اتفاق فقیهان اهل سنت، پایان زمان وقوف، طلوع فجر روز عید قربان است.
[۷۲] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۳.
ولی امامیان پایان آن را غروب روز عرفه دانسته و تنها در صورت اضطرار، طلوع فجر عید قربان را پایان آن شمرده‌اند.
[۷۳] الکافی فی الفقه، حلبی، ص۱۹۷.
[۷۴] شرائع الاسلام، المحقق الحلی، ج۱، ص۱۸۸.
[۷۵] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۵.    

به تصریح فقیهان امامی
[۷۶] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
[۷۷] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۲.    
[۷۸] ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۶۱.
و اهل سنت،
[۷۹] المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
[۸۰] التاج و الاکلیل، محمد بن یوسف العبدری، ج۱، ص۹۱.
برای تحقق رکن وقوف در عرفات، توقف در همه زمان آن لازم نیست؛ بلکه با لحظه‌ای حضور در عرفات در بخشی از این هنگام یا توقفی کوتاه در آن
[۸۱] المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
رکن تحقق می‌یابد. البته بر پایه فقه مالکی، این رکن تنها با لحظه‌ای توقف در شب عید قربان محقق می‌شود و وقوف در روز عرفه هر چند واجب است، رکن را محقق نمی‌سازد.
[۸۲] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۳۷.    
[۸۳] حاشیة الصاوی، احمد بن محمد الصاوی، ج۲، ص۵۴.
[۸۴] شرح مختصر خلیل، محمد بن عبدالله الخرشی، ج۲، ص۳۲۱.
مهم‌ترین پشتوانه رکن بودن وقوف در عرفات، حدیثی نبوی است که همه حج را وقوف در عرفه خوانده است:
[۸۵] المجموع، النووی، ج۸، ص۹۳.
[۸۶] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۴.
[۸۷] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۹۹.    
«الحج عرفه.
[۸۸] مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۴، ص۳۱۰.
[۸۹] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۷۳.
[۹۰] سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۱۰۰۳.
» فقیهان امامی در این زمینه به حدیث‌هایی
[۹۱] الکافی، کلینی، ج۴، ص۴۶۳.
استناد کرده‌اند که حج را در صورت ترک وقوف در عرفات منتفی دانسته‌اند.
[۹۲] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۵.    
[۹۳] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۹۹.    
[۹۴] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۲-۳۳.    

‚

۲.۳ - وقوف در مشعر الحرام

به باور همه فقیهان امامی،
[۹۵] السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۸۹.    
[۹۶] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۲۰۲.    
وقوف در مشعر از ارکان حج است.
[۹۷] الخلاف، شیخ طوسی، ج۲، ص۳۴۲.
[۹۸] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۲۲۸.    
[۹۹] الروضة البهیه، شهید ثانی، ج۲، ص۲۷۷.
از میان صحابیان و فقیهان متقدم نیز کسانی چون ابن عباس، نخعی و شعبی وقوف در مشعر را رکن می‌دانسته‌اند.
[۱۰۰] الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۷.
از فقیهان اهل سنت، جز اندکی از شافعیان
[۱۰۱] الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۷.
[۱۰۲] فتح الباری، ابن حجر العسقلانی، ج۳، ص۵۲۹.
و ابن ماجشون
[۱۰۳] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
[۱۰۴] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۲.
از مالکیان، کسی آن را رکن نشمرده است.
[۱۰۵] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۴۱.
[۱۰۶] الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۲۳۳.
برای اثبات رکن بودن وقوف در مشعر، برخی به آیه ۱۹۸ سوره بقره
[۱۰۷] بقره/سوره۲، آیه۱۹۸.    
که حاجیان را پس از بازگشت از عرفات به ذکر الهی در مشعر الحرام فراخوانده، تمسک کرده‌اند.
[۱۰۸] المبسوط فی فقه الامامیه، سرخسی، ج۴، ص۱۱۱.
[۱۰۹] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۸۰.
[۱۱۰] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۲۰۲.    
اما پشتوانه اصلی فقیهان امامی، افزون بر اجماع، حدیث‌هایی هستند
[۱۱۱] وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۴، ص۴۵.
که ترک این وقوف را به منزله از دست دادن حج قلمداد کرده‌اند.
[۱۱۲] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۴۳۴.    
[۱۱۳] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۶، ص۹۵.
[۱۱۴] ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۸۸-۳۸۹.


۲.۴ - طواف

از مناسک حج که همه فقیهان امامی
[۱۱۵] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۵.
[۱۱۶] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
[۱۱۷] ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۸۹.
و اهل سنت
[۱۱۸] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۱۹] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۲.
به اصل رکن بودن آن باور دارند، طواف حج است که با تعابیری چون طواف افاضه،
[۱۲۰] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۲۱] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۳۴۲.    
[۱۲۲] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۹۰.
طواف زیارت
[۱۲۳] الکافی فی الفقه، حلبی، ص۱۹۵.
[۱۲۴] المجموع، نووی، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۲۵] منتهی المطلب، علامه حلی، ج۲، ص۷۰۳.
و طواف رکن
[۱۲۶] صحیح مسلم، مسلم، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۲۷] رسائل الشهید، شهید ثانی، ص۲۳۵.
[۱۲۸] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
از آن یاد می‌شود. که اولین واجب بعد از اعمال منی است،
[۱۲۹] موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۲۴۳، مساله۲.    
و به بیان امام خمینی در تحریرالوسیله کیفیت آن به همانند طواف عمره است بدون هیچ تفاوت، مگر در نیت که اینجا باید به نیت طواف حج به جا آورد.
[۱۳۰] موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۲۴۴، مسالة ۳.    
پس همانند طواف عمره که ترک عمدی آن تا وقت فوت آن، عمره را باطل می‌کند چه حکم را بداند یا نداند.
[۱۳۱] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۵۳، کتاب الحج، القول فی الطواف.     رکن
طواف حج از ارکان آن است لذا «اگر کسی طواف را چه طواف عمره یا طواف زیارت، از روی جهل به مساله به جا نیاورد و برگشت به محل خود، باید حج را اعاده کند و یک شتر قربانی کند.»
[۱۳۲] موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۲۴۶، مسالة ۱۷.    
البته «طواف‌ نساء و دو رکعت آن واجب‌اند و رکن‌ نمی‌باشند، پس اگر آن‌ها را عمداً ترک نماید حجّش باطل نمی‌شود، اگرچه زن‌ها (جنس مخالف) برایش حلال نمی‌شوند، بلکه احتیاط (واجب) آن است که عقد و خواستگاری و شهادت بر عقد، برایش حلال نمی‌شود.» بر این اساس، دیگر اقسام طواف واجب مانند طواف تحیت، طواف وداع و طواف نساء رکن نیستند. حتی بر پایه دیدگاهی در فقه امامی
[۱۳۳] براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۷۲.
و نیز فقه حنفی
[۱۳۴] حاشیة رد المحتار، ابن عابدین، ج۲، ص۵۱۴.
[۱۳۵] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۵۰.
تنها چهار شوط نخست از طواف افاضه، رکن به شمار می‌روند. پشتوانه برخی از فقیهان امامی
[۱۳۶] کتاب الحج، گلپایگانی، ج۴، ص۲۸۸.
و بسیاری از فقیهان اهل سنت
[۱۳۷] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۳.
[۱۳۸] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۳۹] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
برای رکن بودن طواف، آیه ۲۹ سوره حج
[۱۴۰] حج/سوره۲۲، آیه۲۹.    
است که شماری از اهل سنت بر انطباق آن بر طواف افاضه ادعای اجماع کرده‌اند:
[۱۴۱] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۷.    
{ولیطوفوا بالبیت العتیق}. در برابر، برخی از فقیهان امامی با پذیرش دلالت این آیه بر وجوب طواف، دلالتش را بر رکن بودن آن نپذیرفته
[۱۴۲] مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۷، ص۶۲.
یا به پشتوانه بعضی حدیث‌ها،
[۱۴۳] الکافی، کلینی، ج۴، ص۵۱۲-۵۱۳.
[۱۴۴] التهذیب، شیخ طوسی، ج۵، ص۲۵۳.    
مقصود از طواف را در آن آیه، طواف نساء دانسته‌اند.
[۱۴۵] البرهان، البحرانی، ج۳، ص۸۷۶.
[۱۴۶] المیزان، علامه طباطبایی، ج۱۴، ص۳۷۱.
مهم‌ترین پشتوانه رکن بودن طواف از منظر فقیهان امامی، اجماع و حدیث‌هایی هستند که در صورت ترک طواف از روی جهل، اعاده حج را واجب شمرده‌اند.
[۱۴۷] الاستبصار، شیخ طوسی، ج۲، ص۲۲۸.
این حدیث‌ها به مفهوم اولویت بر وجوب اعاده حج در صورت ترک آگاهانه آن دلالت دارند.
[۱۴۸] مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۷، ص۶۲.
[۱۴۹] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۷۱.    
شماری از اهل سنت نیز به پشتوانه روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله که خروج حج گزار را تنها پس از ادای طواف افاضه مجاز دانسته،
[۱۵۰] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۶۳.
[۱۵۱] مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۶، ص۱۷۷.
[۱۵۲] صحیح مسلم، مسلم، ج۴، ص۹۴.
رکن بودن طواف را ثابت کرده‌اند.
[۱۵۳] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۵۴] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۶۵.


۲.۵ - سعی

به باور همه فقیهان امامی
[۱۵۵] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۳۶.    
[۱۵۶] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۴۲۹.    
[۱۵۷] براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۱۱۲.
و شافعی
[۱۵۸] الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۵۵.
[۱۵۹] المجموع، النووی، ج۸، ص۷۷.
و نظر مشهور مالکیان
[۱۶۰] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۱.
سعی میان صفا و مروه از ارکان حج است. حنبلیان درباره رکن بودن آن اختلاف نظر دارند
[۱۶۱] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
[۱۶۲] الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۸.
و حنفیان رکن بودن آن را نپذیرفته‌اند.
[۱۶۳] المبسوط فی فقه الامامیه، سرخسی، ج۴، ص۵۰.
پشتوانه فقیهان امامی در این زمینه حدیث هایی‌اند
[۱۶۴] وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۴، ص۴۸۴-۴۸۵.
که ترک عمدی سعی را موجب بطلان حج و لزوم جبران آن شمرده‌اند.
[۱۶۵] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۲۷۷.    
[۱۶۶] مستند الشیعه، احمد النراقی، ج۱۲، ص۱۷۴.
[۱۶۷] براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۱۱۲.
پشتوانه فقیهان اهل سنت برای رکن شمردن سعی،
[۱۶۸] المجموع، النووی، ج۸، ص۶۳.
[۱۶۹] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
[۱۷۰] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۶.
روایتی از پیامبر است که پس از دعوت مردم به ادای سعی، آن را واجبی ثابت معرفی کرده است: «قد کتب علیکم السعی.
[۱۷۱] مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۶، ص۴۲۱.
[۱۷۲] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۹۸- ۹۹.
» دلیل دیگر آنان، حدیثی
[۱۷۳] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
[۱۷۴] شرح منتهی الارادات، منصور البهوتی، ج۴، ص۷۵.
است که اتمام حج را در گرو انجام دادن سعی دانسته است.

۲.۶ - دیگر مناسک

برخی دیگر از مناسک در پاره‌ای منابع فقهی یا در سخن اندکی از فقیهان، از ارکان حج به شمار رفته‌اند؛ از جمله:
ا. نیت: برخی از فقیهان امامی نیت را از ارکان حج برشمرده‌اند
[۱۷۵] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
[۱۷۶] غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
[۱۷۷] کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
؛ بدین استناد که در هر واجب، خواه رکن و خواه غیر رکن، نیت نقش اصلی و اساسی را دارد. بسیاری از فقیهان این دیدگاه را نپذیرفته‌اند.
[۱۷۸] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۲۶.
[۱۷۹] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۲۴۱.
[۱۸۰] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    
به باور برخی از ناقدان، در مواردی که ترک نیت موجب بطلان حج قلمداد شده، در واقع سبب بطلان، انجام ندادن رکنی است که نیت در آن شرط است. به تعبیر دیگر، بطلان حج به استناد از دست رفتن خود رکن است، نه نیت آن.
[۱۸۱] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    

ب. تلبیه: برخی امامیان، به رکن بودن تلبیه باور دارند.
[۱۸۲] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
[۱۸۳] غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
[۱۸۴] کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
از سخن بعضی دیگر برمی آید که ترک عمدی تلبیه، خود، موجب بطلان حج نیست، بلکه از آن رو که به ترک احرام می‌انجامد، موجب بطلان حج می‌گردد.
[۱۸۵] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    

ج. ترتیب: برخی از فقیهان امامی رعایت ترتیب میان افعال رکنی حج را در شمار ارکان آن برشمرده‌اند.
[۱۸۶] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
[۱۸۷] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۱۱۰.    
[۱۸۸] کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
شماری دیگر، رعایت ترتیب میان طواف و سعی را از ارکان دانسته‌اند.
[۱۸۹] کتاب الحج، گلپایگانی، ج۱، ص۱۷.
بسیاری از شافعیان نیز ترتیب میان بیشتر ارکان را رکن حج قلمداد کرده‌اند.
[۱۹۰] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
[۱۹۱] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
در برابر، دیگر فقیهان شافعی
[۱۹۲] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۶۶.
و نیز فقیهان امامی
[۱۹۳] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۱، ص۲۵۸.
[۱۹۴] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۰.
[۱۹۵] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
و مذاهب دیگر
[۱۹۶] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.
[۱۹۷] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
رکن بودن ترتیب را نپذیرفته‌اند.
پشتوانه شافعیان
[۱۹۸] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
[۱۹۹] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
[۲۰۰] الاقناع، الشربینی، ج۱، ص۲۳۳.
بر رکن بودن ترتیب، حدیث مشهور پیامبر است که مردم را به فراگیری مناسک از خود فرمان داده است: «خذوا عنی مناسککم.»
[۲۰۱] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۲۵.
[۲۰۲] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
در نقد رکن بودن ترتیب گفته‌اند: بطلان حج در صورت عدم رعایت ترتیب، به استناد بطلان رکنی است که در جایگاه خود ادا نشده است، نه این که رعایت نکردن ترتیب موجب بطلان حج باشد.
[۲۰۳] جواهر الکلام، النجفی، ج۸۸، ص۱۳۶.    

د. حلق: بسیاری از شافعیان از رکن دیگری با عنوان حلق یا تقصیر سخن گفته‌اند.
[۲۰۴] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
[۲۰۵] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
البته شماری از آنان رکن بودن حلق را به نسک بودن آن وابسته دانسته‌اند.
[۲۰۶] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۰۵.
[۲۰۷] تحفة المحتاج، ابن حجر الهیثمی، ج۴، ص۱۴۶.

ه . رمی جمره عقبه: بر پایه نظری کمیاب، ابن ماجشون از فقیهان مالکی، رمی جمره عقبه را از ارکان حج به شمار آورده و بر آن است که اگر حج گزار تا پایان ایام منا آن را به جا نیاورد، حجش باطل است.
[۲۰۸] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
[۲۰۹] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۸۳.
[۲۱۰] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۳.

ƒ
از مهم‌ترین ویژگی‌های ارکان حج که تفاوت اساسی آن‌ها با واجبات غیر رکنی به شمار می‌رود، آن است که ترک عمدی رکن، موجب بطلان حج است؛ اما ترک دیگر واجبات هر چند عامدانه باشد، حج را باطل نمی‌کند
[۲۱۱] المهذب البارع، ابن فهد الحلی، ج۲، ص۲۰۶.
[۲۱۲] غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
و بر پایه دیدگاه اهل سنت، با کفاره جبران پذیر است.
[۲۱۳] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
[۲۱۴] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
البته ترک رکن به سبب جهل به حکم نیز مانند ترک عمدی است.
[۲۱۵] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۲۰۱.    
[۲۱۶] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
[۲۱۷] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۸، ص۱۷۴.    
دیگر تفاوت ارکان با سایر واجبات، به باور برخی از فقیهان امامی، آن است که اگر حج گزار انجام دادن یک رکن را فراموش کند، تنها در صورت ممکن نبودن یا دشواری بازگشت به مکه، می‌تواند نایب بگیرد؛ ولی اگر غیر رکن را فراموش کند، در هر صورت می‌تواند برای جبران آن نایب بگیرد.
[۲۱۸] المهذب البارع، ابن فهد الحلی، ج۲، ص۲۰۶.
[۲۱۹] غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.

ƒ
در برخی منابع فقهی، احکامی برای ارکان حج برشمرده‌اند. مثلا به باور برخی از فقیهان امامی، معیار استقرار حج، ترک آن در حال استطاعت است، به شرط آن که استطاعت تا هنگامی ادامه یابد که انجام دادن ارکان حج در آن زمان امکان دارد.
[۲۲۰] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۱۴۳.
[۲۲۱] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۶۸.    
البته به باور مشهور، استمرار استطاعت تا هنگامی که ادای همه مناسک ممکن باشد، شرط استقرار حج است.
[۲۲۲] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۱۰۲.    
[۲۲۳] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۴، ص۱۵۳.    
[۲۲۴] مستند الشیعه، احمد النراقی، ج۱۱، ص۸۳.
. همچنین بر پایه نظر برخی از فقیهان امامی
[۲۲۵] غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۶۸.
[۲۲۶] جواهر الکلام، النجفی، ج۲۰، ص۱۲.
[۲۲۷] کتاب الحج، خوئی، ج۵، ص۴۳۶.
و اهل سنت
[۲۲۸] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۷۴.
[۲۲۹] نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۱، ص۱۰۶.
احکام صد و احصار، از جمله تحلل از احرام، در پاره‌ای موارد، تنها در صورت بازماندن از ادای ارکان حج جاری می‌شود و بازماندن از دیگر مناسک، آن احکام را در پی نخواهد داشت. به باور برخی از شافعیان، کسی که برای حج گزاردن اجیر شده، اگر پس از انجام دادن ارکان حج، بعضی از مناسک غیر رکن را ترک کند و بمیرد یا از ادامه حج بازماند، لازم نیست مقداری از اجرت را بازگرداند. ولی اگر پس از انجام دادن برخی از ارکان بمیرد یا از ادامه حج بازماند، تنها به فراخور عملی که انجام داده، مالک اجرت می‌شود.
[۲۳۰] المجموع، النووی، ج۱۵، ص۸۴۵.
به باور مشهور فقیهان امامی، مستبصر (مسلمانی که به مذهب شیعه امامی می‌گرود) لازم نیست حجی را که بر پایه مذهب خود صحیح انجام داده، اعاده کند، مشروط بر آن که رکن را صحیح به جا آورده باشد.
[۲۳۱] الوسیله، ابن حمزه، ص۱۵۷.
[۲۳۲] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۹۰.
[۲۳۳] السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۱۸.    
البته در این که آیا معیار، رکن در مذهب پیشین است یا رکن در مذهب تشیع، اختلاف دیدگاه به چشم می‌خورد.
[۲۳۴] جواهر الکلام، نجفی، ج۱۷، ص۳۰۴.    


ارشاد السالک: عبدالرحمن بن محمد البغدادی (م. ۷۳۲ق.) ، مصر، مکتبة مصطفی البابی؛ الاستبصار: الطوسی (م ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛ اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (م. ۱۳۱۰ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ الاقناع: الشربینی (م. ۹۷۷ق.) ، بیروت، دار المعرفه؛ الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف: المرداوی (م. ۸۸۵ق.) ، به کوشش محمد حامد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق؛ بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. ۵۸۷ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق؛ بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (م. ۵۹۵ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ براهین الحج: آقا رضا مدنی کاشانی (م. ۱۴۱۳ق.) ، کاشان، مدرسه علمیه مدنی کاشانی، ۱۴۱۱ق؛ البرهان فی تفسیر القرآن: البحرانی (م. ۱۱۰۷ق.) ، قم، البعثه، ۱۴۱۵ق؛ التاج و الاکلیل: محمد بن یوسف العبدری (م. ۸۹۷ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۸ق؛ تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق. ؛ تحفة الفقهاء: علاء الدین السمرقندی (م. ۵۳۵/۵۳۹ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ تحفة المحتاج: ابن حجر الهیثمی (م. ۹۷۴ق.) ، مصر، المکتبة التجاریة الکبری، ۱۳۷۵ق؛ تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۴ق؛ تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ جامع الخلاف و الوفاق: علی بن محمد القمی السبزواری (م. قرن۷ق.) ، به کوشش حسنی، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر [، ۱۳۷۹ش؛ جامع المقاصد: الکرکی (م. ۹۴۰ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۱ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. ۱۲۳۰ق.) ، احیاء الکتب العربیه؛ حاشیة الصاوی علی الشرح الصغیر: احمد بن محمد الصاوی (م. ۱۲۴۱ق.) ، دار المعارف؛ حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. ۱۲۵۲ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ الحاوی الکبیر: الماوردی (م ۴۵۰ق.) ، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛ حواشی الشروانی و العبادی: الشروانی (م. ۱۳۰۱ق.) و العبادی (م. ۹۹۴ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ الخلاف: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛ الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. ۷۸۶ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛ دلیل الطالب: مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی (م. ۱۰۳۳ق.) ، ریاض، دار الطیبه، ۱۴۲۵ق؛ رسائل الشهید: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، قم، بصیرتی، سنگی؛ الروضة البهیه: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، به کوشش کلانتر، قم، داوری، ۱۴۱۰ق؛ ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (م. ۱۲۳۱ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛ السرائر: ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛ سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م. ۲۷۵ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق؛ السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.) ، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق؛ الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م. ۶۸۲ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ شرح مختصر خلیل: محمد بن عبدالله الخرشی (م. ۱۱۰۱ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ شرح منتهی الارادات: منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق.) ، بیروت، عالم الکتب، ۱۹۹۶م؛ صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛ صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق؛ غایة المرام و حجة الخصام: البحرانی (م. ۱۱۰۷ق.) ، به کوشش عاشور؛ غنیة النزوع: الحلبی (م. ۵۸۵ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۷ق؛ فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، بیروت، دار المعرفه؛ فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. ۶۲۳ق.) ، دار الفکر؛ فتح الوهاب: زکریا بن محمد الانصاری (م. ۹۳۶ق.) ، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. ۴۴۷ق.) ، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین۷، ۱۴۰۳ق؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ کتاب الحج: تقریر بحث الگلپایگانی، الصابری، قم، الخیام، ۱۴۰۰ق؛ کتاب الحج: محاضرات الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛ کشاف القناع: منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق.) ، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. ۱۱۳۷ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م. ۱۲۲۷ق.) ، اصفهان، مهدوی؛ لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛ المبسوط: السرخسی (م. ۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (م. ۹۹۳ق.) ، به کوشش عراقی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر؛ مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. ۱۰۰۹ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۰ق؛ مسالک الافهام الی آیات الاحکام: فاضل الجواد الکاظمی (م. ۱۰۶۵ق.) ، به کوشش شریف زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش؛ مستند الشیعه: احمد النراقی (م. ۱۲۴۵ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۵ق؛ مسند احمد: احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق.) ، بیروت، دار صادر؛ مصطلحات الفقه: علی مشکینی، قم، الهادی، ۱۳۷۹ش؛ معجم المصطلحات الفقهیه: جرجس و دیگران، الشرکة العالمیة للکتاب، ۱۹۹۶م؛ مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. ۹۷۷ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق؛ المغنی: عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ منار السبیل فی شرح الدلیل: ابراهیم بن محمد بن ضویان (م. ۱۳۵۳ق.) ، به کوشش الشاویش، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۹ق؛ منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، چاپ سنگی؛ منح الجلیل: محمد علیش (م. ۱۲۹۹ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ المهذب البارع: ابن فهد الحلی (م. ۸۴۱ق.) ، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق؛ المیزان: الطباطبائی (م. ۱۴۰۲ق.) ، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ نهایة المحتاج: محمد بن ابی العباس الشافعی (م. ۱۰۰۴ق.) ، دار الکتب العلمیه؛ النهایه: ابن اثیر مبارک بن محمد الجزری (م. ۶۰۶ق.) ، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م. ۵۶۰ق.) ، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.

۱. ↑ النهایه، ابن اثیر، ج۲، ص۲۶۰.    
۲. ↑ لسان العرب، ابن منظور، ج۱۳، ص۱۸۶، «رکن».    
۳. ↑ مصطلحات الفقه، علی مشکینی، ص۲۷۴.
۴. ↑ معجم المصطلحات، جرجس و دیگران، ج۲، ص۱۷۹.
۵. ↑ السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۳۸.    
۶. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
۷. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۴۳۳.    
۸. ↑ التهذیب، شیخ طوسی، ج۵، ص۲۸۳.    
۹. ↑ حاشیة الصاوی، احمد بن محمد الصاوی، ج۲، ص۱۶.    
۱۰. ↑ نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۰، ص۴۶۹.
۱۱. ↑ فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۳۹۱-۳۹۲.    
۱۲. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۱۳. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
۱۴. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۳، ص۳۰۴.    
۱۵. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۲، ص۲۰۰.    
۱۶. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۹، ص۲۳۹.    
۱۷. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
۱۸. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۲۴۱.
۱۹. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۲۱۱.    
۲۰. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۷.
۲۱. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۲۶.
۲۲. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۰.    
۲۳. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
۲۴. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۲۵. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
۲۶. ↑ ارشاد السالک، عبدالرحمن بن محمد البغدادی، ج۱، ص۴۳.    
۲۷. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۱.
۲۸. ↑ شرح منتهی الارادات، منصور البهوتی، ج۱، ص۵۹۶.    
۲۹. ↑ دلیل الطالب، مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی، ج۱، ص۱۰۷.
۳۰. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
۳۱. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.    
۳۲. ↑ غنیة النزوع، الحلبی، ص۱۵۴.    
۳۳. ↑ جامع الخلاف، علی بن محمد القمی السبزواری، ص۱۷۷.    
۳۴. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۱۴.    
۳۵. ↑ السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۲۸.    
۳۶. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۶۸.    
۳۷. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۲۹، کتاب الحج، القول فی صورة حج التمتع اجمالاً، مسالة ۴.    
۳۸. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۳۹. ↑ تحفة المحتاج، ابن حجر الهیثمی، ج۴، ص۱۴۵.    
۴۰. ↑ اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۲، ص۳۴۱.    
۴۱. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۰.
۴۲. ↑ ارشاد السالک، عبدالرحمن بن محمد البغدادی، ص۴۳.    
۴۳. ↑ الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۹.    
۴۴. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۹۰.    
۴۵. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۱، ص۴۶۷.
۴۶. ↑ الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۵۰۳.    
۴۷. ↑ حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴۶.
۴۸. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
۴۹. ↑ صحیح البخاری، بخاری، ج۱، ص۳.
۵۰. ↑ سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۱۴۱۳.
۵۱. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۱، ص۴۱، ۲۱۵.
۵۲. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۰.
۵۳. ↑ الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۸.
۵۴. ↑ نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۰، ص۳۴۵.
۵۵. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
۵۶. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۲.
۵۷. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۴.    
۵۸. ↑ الخلاف، شیخ طوسی، ج۲، ص۳۳۷.
۵۹. ↑ غنیة النزوع، الحلبی، ص۱۸۰-۱۸۱.
۶۰. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۶.    
۶۱. ↑ الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۲.
۶۲. ↑ فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۳۶۳.    
۶۳. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۱.
۶۴. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۴۰۵.    
۶۵. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.
۶۶. ↑ منح الجلیل، محمد علیش، ج۲، ص۲۵۴.
۶۷. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۳۷.    
۶۸. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۶۵، کتاب الحج، القول فی الوقوف بعرفات، مسالة ۱.    
۶۹. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۳.
۷۰. ↑ دلیل الطالب، مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی، ج۱، ص۱۰۸.
۷۱. ↑ منار السبیل، ابراهیم بن محمد بن ضویان، ج۱، ص۲۵۷.
۷۲. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۳.
۷۳. ↑ الکافی فی الفقه، حلبی، ص۱۹۷.
۷۴. ↑ شرائع الاسلام، المحقق الحلی، ج۱، ص۱۸۸.
۷۵. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۵.    
۷۶. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
۷۷. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۲.    
۷۸. ↑ ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۶۱.
۷۹. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
۸۰. ↑ التاج و الاکلیل، محمد بن یوسف العبدری، ج۱، ص۹۱.
۸۱. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
۸۲. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۳۷.    
۸۳. ↑ حاشیة الصاوی، احمد بن محمد الصاوی، ج۲، ص۵۴.
۸۴. ↑ شرح مختصر خلیل، محمد بن عبدالله الخرشی، ج۲، ص۳۲۱.
۸۵. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۹۳.
۸۶. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۴.
۸۷. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۹۹.    
۸۸. ↑ مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۴، ص۳۱۰.
۸۹. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۷۳.
۹۰. ↑ سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۱۰۰۳.
۹۱. ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۴۶۳.
۹۲. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۵.    
۹۳. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۹۹.    
۹۴. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۲-۳۳.    
۹۵. ↑ السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۸۹.    
۹۶. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۲۰۲.    
۹۷. ↑ الخلاف، شیخ طوسی، ج۲، ص۳۴۲.
۹۸. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۲۲۸.    
۹۹. ↑ الروضة البهیه، شهید ثانی، ج۲، ص۲۷۷.
۱۰۰. ↑ الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۷.
۱۰۱. ↑ الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۷.
۱۰۲. ↑ فتح الباری، ابن حجر العسقلانی، ج۳، ص۵۲۹.
۱۰۳. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
۱۰۴. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۲.
۱۰۵. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۴۱.
۱۰۶. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۲۳۳.
۱۰۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۸.    
۱۰۸. ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، سرخسی، ج۴، ص۱۱۱.
۱۰۹. ↑ بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۸۰.
۱۱۰. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۲۰۲.    
۱۱۱. ↑ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۴، ص۴۵.
۱۱۲. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۴۳۴.    
۱۱۳. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۶، ص۹۵.
۱۱۴. ↑ ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۸۸-۳۸۹.
۱۱۵. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۵.
۱۱۶. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
۱۱۷. ↑ ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۸۹.
۱۱۸. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
۱۱۹. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۲.
۱۲۰. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
۱۲۱. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۳۴۲.    
۱۲۲. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۹۰.
۱۲۳. ↑ الکافی فی الفقه، حلبی، ص۱۹۵.
۱۲۴. ↑ المجموع، نووی، ج۸، ص۲۲۰.
۱۲۵. ↑ منتهی المطلب، علامه حلی، ج۲، ص۷۰۳.
۱۲۶. ↑ صحیح مسلم، مسلم، ج۸، ص۲۲۰.
۱۲۷. ↑ رسائل الشهید، شهید ثانی، ص۲۳۵.
۱۲۸. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
۱۲۹. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۲۴۳، مساله۲.    
۱۳۰. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۲۴۴، مسالة ۳.    
۱۳۱. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۵۳، کتاب الحج، القول فی الطواف.     رکن
۱۳۲. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۲۴۶، مسالة ۱۷.    
۱۳۳. ↑ براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۷۲.
۱۳۴. ↑ حاشیة رد المحتار، ابن عابدین، ج۲، ص۵۱۴.
۱۳۵. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۵۰.
۱۳۶. ↑ کتاب الحج، گلپایگانی، ج۴، ص۲۸۸.
۱۳۷. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۳.
۱۳۸. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
۱۳۹. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
۱۴۰. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۹.    
۱۴۱. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۷.    
۱۴۲. ↑ مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۷، ص۶۲.
۱۴۳. ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۵۱۲-۵۱۳.
۱۴۴. ↑ التهذیب، شیخ طوسی، ج۵، ص۲۵۳.    
۱۴۵. ↑ البرهان، البحرانی، ج۳، ص۸۷۶.
۱۴۶. ↑ المیزان، علامه طباطبایی، ج۱۴، ص۳۷۱.
۱۴۷. ↑ الاستبصار، شیخ طوسی، ج۲، ص۲۲۸.
۱۴۸. ↑ مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۷، ص۶۲.
۱۴۹. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۷۱.    
۱۵۰. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۶۳.
۱۵۱. ↑ مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۶، ص۱۷۷.
۱۵۲. ↑ صحیح مسلم، مسلم، ج۴، ص۹۴.
۱۵۳. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
۱۵۴. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۶۵.
۱۵۵. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۳۶.    
۱۵۶. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۴۲۹.    
۱۵۷. ↑ براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۱۱۲.
۱۵۸. ↑ الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۵۵.
۱۵۹. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۷۷.
۱۶۰. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۱.
۱۶۱. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
۱۶۲. ↑ الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۸.
۱۶۳. ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، سرخسی، ج۴، ص۵۰.
۱۶۴. ↑ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۴، ص۴۸۴-۴۸۵.
۱۶۵. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۲۷۷.    
۱۶۶. ↑ مستند الشیعه، احمد النراقی، ج۱۲، ص۱۷۴.
۱۶۷. ↑ براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۱۱۲.
۱۶۸. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۶۳.
۱۶۹. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
۱۷۰. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۶.
۱۷۱. ↑ مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۶، ص۴۲۱.
۱۷۲. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۹۸- ۹۹.
۱۷۳. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
۱۷۴. ↑ شرح منتهی الارادات، منصور البهوتی، ج۴، ص۷۵.
۱۷۵. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
۱۷۶. ↑ غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
۱۷۷. ↑ کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
۱۷۸. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۲۶.
۱۷۹. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۲۴۱.
۱۸۰. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    
۱۸۱. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    
۱۸۲. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
۱۸۳. ↑ غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
۱۸۴. ↑ کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
۱۸۵. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    
۱۸۶. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
۱۸۷. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۱۱۰.    
۱۸۸. ↑ کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
۱۸۹. ↑ کتاب الحج، گلپایگانی، ج۱، ص۱۷.
۱۹۰. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۱۹۱. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
۱۹۲. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۶۶.
۱۹۳. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۱، ص۲۵۸.
۱۹۴. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۰.
۱۹۵. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
۱۹۶. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.
۱۹۷. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
۱۹۸. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
۱۹۹. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۲۰۰. ↑ الاقناع، الشربینی، ج۱، ص۲۳۳.
۲۰۱. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۲۵.
۲۰۲. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۲۰۳. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۸۸، ص۱۳۶.    
۲۰۴. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۲۰۵. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
۲۰۶. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۰۵.
۲۰۷. ↑ تحفة المحتاج، ابن حجر الهیثمی، ج۴، ص۱۴۶.
۲۰۸. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
۲۰۹. ↑ بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۸۳.
۲۱۰. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۳.
۲۱۱. ↑ المهذب البارع، ابن فهد الحلی، ج۲، ص۲۰۶.
۲۱۲. ↑ غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
۲۱۳. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
۲۱۴. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
۲۱۵. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۲۰۱.    
۲۱۶. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
۲۱۷. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۸، ص۱۷۴.    
۲۱۸. ↑ المهذب البارع، ابن فهد الحلی، ج۲، ص۲۰۶.
۲۱۹. ↑ غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
۲۲۰. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۱۴۳.
۲۲۱. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۶۸.    
۲۲۲. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۱۰۲.    
۲۲۳. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۴، ص۱۵۳.    
۲۲۴. ↑ مستند الشیعه، احمد النراقی، ج۱۱، ص۸۳.
۲۲۵. ↑ غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۶۸.
۲۲۶. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۲۰، ص۱۲.
۲۲۷. ↑ کتاب الحج، خوئی، ج۵، ص۴۳۶.
۲۲۸. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۷۴.
۲۲۹. ↑ نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۱، ص۱۰۶.
۲۳۰. ↑ المجموع، النووی، ج۱۵، ص۸۴۵.
۲۳۱. ↑ الوسیله، ابن حمزه، ص۱۵۷.
۲۳۲. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۹۰.
۲۳۳. ↑ السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۱۸.    
۲۳۴. ↑ جواهر الکلام، نجفی، ج۱۷، ص۳۰۴.    


• حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«ارکان حج».    
• ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)    ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    


رده‌های این صفحه : دیدگاه های فقهی امام خمینی
جعبه ابزار