• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ارث حمل (حقوق خصوصی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ارث حمل از اصطلاحات علم حقوق بوده و درباره ارث بردن بچه در شکم مادر می‌گویند. حمل وقتی ارث می‌برد که نطفه‌ جنین در زمان فوت مورّث منعقد شده و نیز زنده متولد شود، اگرچه فوراً پس از تولد بمیرد.
برای تأمین سهم‌الارث جنین دو راه‌کار وجود دارد: عدم تقسیم ارث تا زمان تولد در صورت ممانعت از ارث بردن دیگران و تقسیم ارث و کنارگذاشتن سهم دو پسر از همان طبقه در صورت عدم ممانعت. اداره کننده ارث جنین یا ولی و وصی منتخب از سوی پدر و یا جد پدری و یا امینی که دادگاه برای این کار مشخص کرده است.


ارث در لغت به معنای انتقال غیر قراردادی چیزی، از شخص به دیگری است
[۱] راغب اصفهانی، حسین‌ بن‌ محمد، المفردات فی قریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۵۱۸، چاپ بیروت، دارالعلم، الدارالشامیه، ۱۴۱۲ قمری، چاپ اول،.    
و همچنین به معنای بقیه‌ و باقیمانده‌ چیزی نیز می‌باشد.
[۲] سیّاح، احمد، فرهنگ جامع عربی-فارسی، ج۱، ص۲۰، تهران، کتاب فروشی اسلام، ۱۳۵۴، چاپ هشتم.
در اصطلاح حقوقی مقصود از آن، انتقال مالکیت اموال میت، پس از فوت به ورّاث او می‌باشد.
[۳] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۵، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
قانون‌گذار در کلام خود کسی را که ارث می‌برد وارث، و متوفی را مورّث، و اموال و دارایی متوفی در حین فوت وی را، ترکه می‌نامد.
[۴] امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۱۶۹، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.

حمل در لغت به معنای بچه‌ای است که در شکم مادر باشد.
[۵] سیّاح، احمد، فرهنگ جامع عربی-فارسی، ج۱، ص۲۹۷، تهران، کتاب فروشی اسلام، ۱۳۵۴، چاپ هشتم.
قانون‌گذار در قانون مدنی بار‌ها از این کلمه استفاده کرده است، لیکن غالب حقوق‌دانان معاصر در کلام خود، بجای حمل، از کلمه‌ جنین، که مترادف آن می‌باشد،
[۶] سیّاح، احمد، فرهنگ جامع عربی-فارسی، ج۱، ص۲۱۰، تهران، کتاب فروشی اسلام، ۱۳۵۴، چاپ هشتم.
استفاده می‌کنند. به حکم ماده‌ ۹۵۷ قانون مدنی، جنین به شرط اینکه زنده متولد شود، از حقوق مدنی برخوردار می‌گردد. بنابراین می‌توان گفت جنین نیز دارای نوعی شخصیت است و می‌تواند صاحب حق باشد. مهم‌ترین این حقوق عبارت‌اند از: حق حیات، حق ارث بردن، حق هدیه گرفتن و این حق که مالی به نفع جنین وقف یا وصیت شود.
[۷] صفایی، سیدحسن، قاسم زاده، سید مرتضی، حقوق مدنی اشخاص و محجورین، ص۳۹-۵۱، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۲، چاپ نهم.


از دیدگاه قانون مدنی برای اینکه جنین از اموال متوفی ارث ببرد، وجود ۲ شرط ضروری است:
۱) نطفه‌ جنین در زمان فوت مورّث منعقد بوده باشد.
[۸] شهیدی، مهدی، ارث، ص۴۷، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.

چراکه اگر تاریخ انعقاد نطفه، پس از مرگ مورّث باشد می‌توان گفت جنین در زمان مرگ وی، موجود نبوده است.
[۹] کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۲۱۷، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
به استناد ماده‌ ۸۷۷ ق. م در صورتی که در وجود این شرط‌، بین ورثه اختلافی پیدا شود، امارات قانونی که برای اثبات نسب مقرر است ملاک عمل خواهد بود. بدین توضیح که، ارث بردن جنین مشروط بر این است که، فاصله‌ زمانی بین مرگ مورّث و تولد نوزاد بیش از ۱۰ ماه نباشد. قانون‌گذار این امارات را در مواد ۱۱۵۸ و ۱۱۵۹ ق. م ذکر کرده است.
۲) جنین زنده متولد شود، اگرچه فوراً پس از تولد بمیرد.
[۱۰] شهیدی، مهدی، ارث، ص۴۸، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
(م ۸۷۵ ق. م)
به استناد ماده‌ی ۸۷۶ ق. م اگر هنگام به‌دنیا آمدن نوزاد، در زنده متولد شدن آن شک شود؛ یعنی ندانیم که جنین، مرده به‌دنیا آمده یا اینکه زنده به دنیا آمده و لحظه‌ای بعد، مرده است و دلیلی هم برای اثبات این امر وجود نداشته باشد، مساله ارث بردن وی منتفی خواهد بود.
[۱۱] جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دوره حقوق مدنی ارث، ج۱، ص۶۵، تهران، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۷۱، چاپ سوم.
مقصود از دلایل یاد شده، اماره‌های پزشکی و مفاد شهادت پرستار و سایر گواهان است. لازم به ذکر است که، گریه کردن و حرکت نمودن جنین در زمان ولادت از نشانه‌های ظاهری حیات او است، ولی اظهار نظر نهایی در این مورد، به عهده‌ پزشک کارشناس می‌باشد.
[۱۲] کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۲۲۰-۲۲۱، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.


به حکم ماده‌ ۸۷۸ ق. م برای اینکه سهم‌الارث جنین حفظ شود و حقوق وی ضایع نگردد دو راه‌کار متصور است:
۱) اگر جنین با زنده متولد شدن خود مانع از ارث بردن تمام یا بعضی از ورثه شود، ترکه تا زمان تولد وی تقسیم نخواهد شد.
[۱۳] امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۱۹۲، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
بعنوان مثال اگر بازماندگان متوفی، برادر و خواهر او باشند، و همسر میت، باردار باشد، این جنین که فرزند متوفی محسوب می‌شود، در صورت زنده متولد شدن، مانع از ارث بردن برادر و خواهر میت خواهد شد.
[۱۴] شهیدی، مهدی، ارث، ص۵۰، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
همان‌طوری که گفته شد در چنین موردی، تقسیم ترکه تا زمان تولد جنین به تعویق خواهد افتاد.
۲) اگر جنین مانع ارث بردن هیچ یک از سایر ورثه نباشد و آن‌ها بخواهند ترکه را تقسیم کنند، باید برای جنین، سهمی که مساوی سهم دو پسر از همان طبقه باشد کنار گذارند و بقیه را بین خود تقسیم کنند.
[۱۵] شهیدی، مهدی، ارث، ص۵۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
البته این تقسیم تا زمانی که وضعیت جنین معلوم شود معتبر است.
[۱۶] امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۱۹۲-۱۹۳، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.

لیکن مساله‌ قابل تامل در این مورد، یافتن پاسخی مناسب برای این پرسش است که، آیا امروزه که با پیشرفت علم و امکان سونوگرافی از رحم زن، می‌توان تعداد و جنس جنین را دقیقاً مشخص نمود، باز هم کنار گذاردن حصّه‌ دو پسر به منظور تامین سهم‌الارث جنین، که ناظر بر موارد غالب است، لازم‌الرعایه می‌باشد؟ به نظر می‌رسد که اتخاذ تصمیم در این مورد به عهده‌ رویه‌ قضایی است ولی به اختصار می‌توان گفت، همین که واقعیت آشکار شود، حکم ماده‌ ۸۷۸ ق. م مبنای خود را که ناظر بر مورد غالب است، از دست می‌دهد.
[۱۷] کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۲۲۷، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.


اداره‌ سهم‌الارث جنین به عهده‌ ولی یا وصی منصوب از جانب پدر و جد پدری خواهد بود. اگر جنین فاقد ولی یا وصی باشد، دادگاه صالح برای اداره‌ سهم‌الارث او، امین معین می‌کند. (م ۱۰۳ قانون امور حسبی) البته به استناد ماده‌ی ۱۲۰ ق. ا. ح، سمت امینی که برای حفظ اموال جنین معین شده است، پس از تولد طفل زائل می‌شود.

از اموری که از موانع ارث شمرده شده حمل است که در آن تسامح است.

۵.۱ - حاجب بودن حمل از طبقه متاخر

حمل، مادامی‌که حمل است ارث نمی‌برد؛ اگرچه معلوم باشد که در شکم مادرش زنده است؛ لیکن از کسی که در مرتبه یا در طبقه متاخر از او است حاجب می‌باشد؛ پس اگر میت حمل داشته باشد و دارای نوه‌ها و برادرها هم باشد، از ارث بردن ممنوع می‌شوند و چیزی به آن‌ها داده نمی‌شود تا حال آن روشن شود، پس اگر زنده متولد شد، ارث اختصاص به او پیدا می‌کند و اگر به طور مرده به دنیا آمد، آن‌ها ارث می‌برند.
[۱۸] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۹۹، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    
اگر برای وارث موجود، فرضی باشد که با بود و نبود حمل تغییر نمی‌کند مانند سهم یکی از زوجین یا یکی از پدر و مادر در صورتی که با او فرزندی غیر از حمل باشد، تمام سهم او داده می‌شود. و در صورتی که حمل در فرض تولد - ولو در بعضی از صور - سهم وارث را تغییر داده و ناقص می‌کند به وارث کمترین سهمی را که در صورت تولد حمل به ارث می‌برد، داده می‌شود، مانند پدر و مادری که با آن‌ها غیر از حمل فرزند دیگری نیست.
[۱۹] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۹۹، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    
اگر سهم دو نفر کنار گذاشته شود و بقیه ترکه تقسیم شود، سپس بیشتر از دو نفر متولد شوند، به‌اندازه سهم نفر اضافی از ترکه پس گرفته می‌شود.
[۲۰] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۴۰۰، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    


۵.۲ - کنار گذاشتن سهم حمل

اگر میت وارث دیگری در مرتبه و طبقه حمل داشته باشد مانند اینکه میت دارای اولاد باشد، برای حمل به‌اندازه سهم دو پسر کنار گذاشته می‌شود و باقی‌مانده به بقیه داده می‌شود سپس بعد از آن‌که وضع روشن شد، اگر مرده به دنیا آمد، سهم او که کنار گذاشته شده بود به وارث دیگر داده می‌شود و اگر وارث متعدد باشد طبق آنچه که خدا واجب کرده بین آن‌ها تقسیم می‌شود.
[۲۱] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۹۹، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    


۵.۳ - تشخیص جنسیت حمل با وسایل جدید

اگر با وسایل جدید حال بچه (حمل) معلوم شود به مقدار سهم او کنار گذاشته می‌شود، پس اگر معلوم شود که او یکی و پسر است، سهم یک پسر کنار گذاشته می‌شود. و اگر معلوم شود که او یک دختر است سهم او کنار گذاشته می‌شود. و اگر معلوم شود که حمل بیشتر از دو نفر است سهم آن‌ها کنار گذاشته می‌شود.
[۲۲] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۹۹، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    


۵.۴ - زنده متولد شدن شرط ارث بردن حمل

حمل اگر به صورت زنده متولد شود، ارث می‌برد و از او ارث برده می‌شود اگرچه در همان ساعت بمیرد؛ پس اگر معلوم شود که بعد از جدا شدنش حیات داشته و بعد از آن مرده است ارث می‌برد و ارث برده می‌شود. و در زنده به دنیا آمدن، صدا کردن بچه بعد از بیرون آمدنش معتبر نمی‌باشد، در صورتی که با حرکت واضح و غیر آن، معلوم شود که به طور زنده به دنیا آمده است.
[۲۳] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۴۰۰، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    


۵.۵ - ملاک بودن انعقاد نطفه در زمان مرگ مورث

داخل شدن روح در حمل در وقت مردن مورّث شرط نیست، بلکه انعقاد نطفه آن در وقت مردن مورث، کفایت می‌کند. پس اگر کسی بمیرد و حمل در زوجه او بعد از مرگش معلوم شود و طوری باشد که شرعاً به او ملحق باشد در صورتی که به صورت زنده جدا شود از او ارث می‌برد.
[۲۴] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۴۰۰، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    


۱. ↑ راغب اصفهانی، حسین‌ بن‌ محمد، المفردات فی قریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۵۱۸، چاپ بیروت، دارالعلم، الدارالشامیه، ۱۴۱۲ قمری، چاپ اول،.    
۲. ↑ سیّاح، احمد، فرهنگ جامع عربی-فارسی، ج۱، ص۲۰، تهران، کتاب فروشی اسلام، ۱۳۵۴، چاپ هشتم.
۳. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۵، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۴. ↑ امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۱۶۹، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
۵. ↑ سیّاح، احمد، فرهنگ جامع عربی-فارسی، ج۱، ص۲۹۷، تهران، کتاب فروشی اسلام، ۱۳۵۴، چاپ هشتم.
۶. ↑ سیّاح، احمد، فرهنگ جامع عربی-فارسی، ج۱، ص۲۱۰، تهران، کتاب فروشی اسلام، ۱۳۵۴، چاپ هشتم.
۷. ↑ صفایی، سیدحسن، قاسم زاده، سید مرتضی، حقوق مدنی اشخاص و محجورین، ص۳۹-۵۱، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۲، چاپ نهم.
۸. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۴۷، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۹. ↑ کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۲۱۷، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
۱۰. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۴۸، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۱۱. ↑ جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دوره حقوق مدنی ارث، ج۱، ص۶۵، تهران، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۷۱، چاپ سوم.
۱۲. ↑ کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۲۲۰-۲۲۱، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
۱۳. ↑ امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۱۹۲، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
۱۴. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۵۰، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۱۵. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۵۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۱۶. ↑ امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۱۹۲-۱۹۳، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
۱۷. ↑ کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۲۲۷، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
۱۸. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۹۹، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    
۱۹. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۹۹، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    
۲۰. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۴۰۰، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    
۲۱. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۹۹، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    
۲۲. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۹۹، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    
۲۳. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۴۰۰، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    
۲۴. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۴۰۰، کتاب المواریث، الامرالثانی فی موانع الارث، هنا امور عدت من الموانع و فیه تسامح، الاول، مسالة۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه. ق.    


• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ارث حمل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱۲/۲۹.    
• ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)    ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    


رده‌های این صفحه : ارث | اصطلاحات حقوقی | حقوق خصوصی | دیدگاه های فقهی امام خمینی
جعبه ابزار