اذان در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اذان در
قرآن کریم، در دو
آیه با واژه
ندا و در یک آیه با واژه
دعا یاد شده است.
قرآن کریم در دو
آیه با واژه «
ندا» و در یک آیه با
دعا از
اذان یاد کرده است،«و اذا نادیتم الی الصّلوة اتّخذوها هزواً و لعباً ذلک بانّهم قوم لا یعقلون؛
اینان وقتی شما
اذان نماز می‌گویید آن را وسیله
تفریح خود گرفته بازیچه‌اش می‌پندارند، و این برای این است که مردمی بی‌خردند.» این آیه درباره کسانی است که هنگام فراخوانی به
نماز به‌وسیله اذان، نماز یا اذان
را
مسخره می‌کردند.
صاحب‌المیزان می‌فرماید: مراد به (نادیتم) اذانی است که در اسلام قبل از هر
نماز واجب یومیه تشریع شده است. نقل شده که
جمعی از
یهود و بعضی از
نصاری صدای
مؤذن را که می‌شنیدند و یا
قیام مسلمانان را به نماز می‌دیدند شروع به مسخره و
استهزاء می‌کردند.
قرآن مسلمانان را از طرح دوستی با این گونه افراد بر حذر داشت.
فقیهان شیعه و
اهل‌سنت گفته‌اند: مراد از ندا در این آیه، اذان است و
مشروعیت آن از آیه، استفاده می‌شود. از پیوند این آیه با آیه پیشین که می‌گوید: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لاتَتَّخِذوا الَّذینَ اتَّخَذوا دینَکُم هُزُوًا و لَعِبـًا مِنَ الَّذینَ اوتوا الکِتـبَ مِن قَبلِکُم و الکُفّارَ اَولِیاءَ»
استفاده می‌شود که به بازی‌گرفتن اذان و نماز در حقیقت مسخره‌کردن
دین است و مؤمنان نباید با افرادی که چنین می‌کنند، پیوند داشته باشند.
«اِذا نودیَ لِلصَّلوةِ مِن یَومِ
الجُمُعَةِ فَاسعَوا اِلی ذِکرِ اللّهِ.»
مراد به ندا در این آیه، اذان
نماز جمعه است.
برخی از
فقیهان اهل‌سنت گفته‌اند:
وجوب نماز
جمعه مشروط به شنیدن اذان است؛ ولی بیش‌تر فقیهان، مخالف این رأی هستند،
برخی
گفته‌اند: از اینکه در غیر نماز
جمعه فعل ندا به‌صورت
جمع آمده (نادَیتُم إِلی الصَّلوة) و در نماز
جمعه به‌صورت مفرد آمده (نودیَ لِلصَّلوةِ) به‌دست می‌آید که برای نمازهای یومیه،
جایز است افراد مختلفی در یک شهر اذان گفته، در مکان‌های متعدّدی نماز
اقامه شود؛ امّا در نماز
جمعه همه مأمور به گفتن اذان و
اقامه جمعه نیستند؛ بلکه مأمور به این هستند که هرگاه اذان نماز
جمعه گفته شد، به‌سوی نماز بشتابند و نیز به‌دست می‌آید که عهده‌دار ولایت در میان مسلمانان، در‌صورت قدرت بر
اقامه نماز
جمعه، به اذان برای آن فرمان می‌دهد. از آنجا که واژه عنوان پیوند ندا به صدای خوش تفسیر شده،
شاید به‌دست آید که بهتر است مؤذن صدایی رسا و خوش داشته باشد.
«و‌مَن اَحسَنُ قَولاً مِمَّن دَعا اِلَی اللّهِ و عَمِلَ صــلِحـًا؛
و کیست گفتارتر از آن کس که به‌سوی خدا خواند و کار نیک کند.» برخی از مفسران، شأن نزول آیه را اذان‌گویان دانسته‌اند؛
بر این اساس، اذان نیکوترین سخن و دعوت به‌سوی خدا خواهد بود؛ دعوتی که با
تکبیر،
شهادت به یگانگی خدا و
رسالت پیامبراسلام(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، تشویق به نماز، فلاح و بهترین کردار انجام می‌شود.
فخررازی از اینکه در این آیه، اذان، نیکوتر از هر گفتاری شمرده شده، آن را واجب دانسته
و
طبرسی از جمله «و‌عَمِلَ صــلِحـًا» استفاده کرده است که دعوت‌گر به خدا، از جمله مؤذّنان باید به دانش خود عمل کنند تا فریاد آنان بهتر بر دل‌ها نشیند و روان بدان آرامش یابد.
۱: هر گاه صدای مؤذن برای نماز بلند می‌شد خنده می‌کردند.
۲: منظور از مسخره‌کردن متنفرساختن مردم از نماز.
۳: نمازگزاران را مورد استهزاء قرار می‌دادند.
۴: نمازگزاران را
جاهل و سبک‌عقل می‌خواندند.
۵: اذان
شعار بزرگ اسلام است.
۶: هر ملتی در هر عصر و زمانی برای برانگیختن عواطف و احساسات افراد خود و دعوت آنها به وظایف فردی و
اجتماعی شعاری داشته است و این موضوع در دنیای امروز به صورت گسترده‌تری دیده می‌شود.
۷: در
ادیان الهی نیز برای اعلان وقت
عبادت یا
تجمّع پیروان خود به علایم و نشانه‌های خاصی برمی‌خوریم یهود آوازکرنا و زرتشتیان روشن کردن
آتش در بلندی‌ها و مسیحیان نوای ناقوس را برگزیده بودند.
۸: اذان وسیله دعوت عمومی در
مجامع اسلامی مترقّی شد.
۹: اذان در صدر اسلام، اذان اعلامی بود یعنی با آن نه تنها وقت نماز اعلام می‌شد بلکه برای
تجمّع مسلمانان در کارهای بزرگ و عمومی اسلامی مثل
جنگ و
جهاد و غیره هم استفاده می‌شد.
۱۰: اذان مقدمه‌ای برای
معراج مؤمن به سوی
خدا می‌شود.
۱۱: مؤذن با اذانش، خود و دیگران را در دنیا و آخرت مشمول رحمت الهی می‌کند. رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید:
۱۲: همانا مؤذن مادامی که اذان می‌گوید همانند شهیدی است که در
خون خود غوطه‌ور است، اذان آوای بلند
توحید است.
۱۳: اذان شعاری است که با نام
الله، شروع می‌شود و با نام الله پایان می‌پذیرد. رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود:
۱۴: «اذان‌گویان در
روز رستاخیز از دیگران به‌اندازه یک سر و گردن بلند‌ترند.
۱۵: صدای اذان که به هنگام نماز در مواقع مختلف از ماذنه شهرهای اسلامی طنین‌افکن می‌شود مانند ندای
آزادی و نسیم حیات‌بخش
استقلال و عظمت، گوش‌های مسلمانان راستین را نوازش می‌دهد و صدای اذان بر جان بدخواهان رعشه و
اضطراب می‌افکند.
۱۶: اذان یکی از رموز بقای اسلام است.»
۱۷: اذان از طریق
وحی به پیامبر
تعلیم داده شد.
۱۸:
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید هنگامی که
جبرئیل اذان را آورد سر پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر دامان
علی (علیه‌السّلام) بود جبرئیل اذان و
اقامه را به پیامبر تعلیم داد هنگامی که پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سر خود را برداشت از علی سؤال کرد آیا صدای اذان جبرئیل را شنیدی؟ عرض کرد: آری، پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بار دیگر پرسید آیا آن را به خاطر سپردی؟ گفت: آری، پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود:
بلال را که صدای رسایی داشت حاضر کن و اذان و
اقامه را به او تعلیم بده. علی (علیه‌السّلام) بلال را حاضر کرد و اذان و
اقامه را به او تعلیم داد.
۱۹: تمسخر اذان، نماز و دیگر شعایر دینی از گناهان بزرگ.
چون تمسخر کنندگان نماز و اذان و یا دیگر شعایر دینی باید طرد شوند و نباید با آنان روابط دوستی برقرار کرد معلوم می‌شود تمسخر نماز و اذان و دیگر شعایر، از گناهان بزرگ است.
۲۰: نماز و اذان از ارکان اساسی دین و شعایر مقدس آن است.
۲۱: اعتراف صریح یکی از رجال معروف انگلستان است که در برابر
جمعی از مسیحیان چنین اظهار می‌داشت تا هنگامی که نام محمد (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در ماذنه‌ها بلند و
کعبه پا برجاست و قرآن رهنما و پیشوای مسلمانان است امکان ندارد پایه‌های سیاست ما در سرزمین‌های اسلامی استوار و برقرار گردد.
بدیهی است همان طور که باطن اذان و محتویات آن زیبا است باید کاری کرد که به صورت زیبا و صدای خوب ادا شود نه اینکه حسن باطن به خاطر نامطلوبی ظاهر آن پایمال گردد.
بدون اشکال، اذان و
اقامه برای نمازهای پنج‌گانه –
ادا باشد یا
قضا، در
حضر باشد یا در
سفر، در سلامتی باشد یا در بیماری، برای کسی که نماز
جماعت می‌خواند یا فرادا، برای مردان و زنان - مستحب مؤکد است، حتی بعضی (از فقها) آن دو را واجب دانسته‌اند و اقوی آن است که آن دو در هر حال؛ مستحب می‌باشند هرچند ترک اذان و
اقامه موجب محرومیّت از ثواب فراوانی است.
اذان نماز عصر و نماز عشا اگر با نماز ظهر و مغرب به صورت
جمع (با هم) خوانده شوند ساقط می‌شود. و فرقی بین مواردی که
جمع کردن آنها مستحب است مثل نماز عصر روز
جمعه و نماز عصر
روز عرفه و نماز عشای شب
عید قربان در
مشعر الحرام - چون در این سه جا مستحب است بین دو نماز مذکور
جمع شود - و بین غیر این موارد نیست. و جدا خواندن دو نماز - که مقابل
جمع نمودن آنها است - با فاصله زمانی بین آنها و بنابر اقوی با خواندن نافله یومیه بین آنها تحقق پیدا می‌کند، بنابراین با خواندن
نافله نماز عصر بین ظهر و عصر و نافله مغرب بین نماز مغرب و عشا، جدا شدنی که موجب ساقط نشدن اذان است تحقق پیدا می‌کند. و بنابر اقوی سقوط اذان در حال
جمع در نماز عصر روز
عرفه و نماز عشای شب عید در مشعر الحرام «
عزیمت» است؛ یعنی گفتن اذان مشروع نیست پس گفتن آن به قصد مشروعیت، حرام می‌باشد و بنابر احتیاط (واجب) در هر موردی که نمازها
جمع خوانده می‌شوند باید اذان ترک شود.
اذان و
اقامه در مواردی ساقط می‌شوند: از آن جمله: کسی که به نماز
جماعتی برسد که برای آن، اذان و
اقامه گفته‌اند، گرچه این شخص اذان و
اقامه‌شان را نشنیده و وقت گفتن آنها حاضر نبوده است.
و از آن جمله: کسی که در مسجدی نماز بخواند که در آن مسجد
نماز جماعت، خوانده شده و هنوز
جماعت، متفرّق نشده است؛ خواه به قصد نماز
جماعت آمده باشد یا نه و خواه
امام جماعت شود یا
ماموم و یا فرادا بخواند. بنابراین اگر
جماعت، متفرّق شده یا از نماز و تعقیبات آن اعراض کرده (فارغ شده) باشند - هرچند که هنوز در آنجا باشند - اذان و
اقامه از او ساقط نمی‌شود. چنان که اگر
جماعت قبلی بدون اذان و
اقامه برگزار شده باشد – ولو به این جهت که اذان و
اقامه دیگری را شنیده و به آن اکتفا کرده باشند - اذان و
اقامه (از این شخص تازه وارد) ساقط نمی‌شود. و همچنین اذان و
اقامه از این شخص در صورتی که نماز
جماعت از جهت آن‌که امام
جماعت عادل نبوده و مامومین هم آن را می‌دانسته‌اند و یا به جهت دیگری باطل باشد، ساقط نمی‌شود. و همچنین در صورتی که جای نماز
جماعت با جای خواندن نماز این شخص، عرفاً یکی نباشد اذان و
اقامه ساقط نمی‌شود، مثل اینکه یکی داخل
مسجد باشد و دیگری پشت بام آن، یا یکی خیلی از جای دیگری دور باشد. و آیا این حکم، اختصاص به مسجد دارد یا در غیر مسجد هم جریان دارد؟ مورد اشکال است، بنابراین احتیاط (واجب) این است که در هر حال، چه در مسجد و چه در غیر آن (با شرایط مذکور)، اذان و
اقامه گفته نشود، بلکه بعید نیست که حکم سقوط، اختصاص به مسجد نداشته باشد و همچنین باید در جایی که نماز این شخص و
جماعت، هر دوشان ادایی نباشد به اینکه یکی یا هر دوی آنها نماز قضا باشد - چه از خود یا از دیگری، تبرعاً یا استیجاری - احتیاط ترک نشود (اذان و
اقامه گفته نشود). و همچنین است (که باید احتیاط ترک نشود) در جایی که دو نماز وقتشان یکی نباشد، مثل اینکه نماز
جماعتی که قبلًا خوانده شده نماز عصر بوده و این شخص می‌خواهد نماز مغرب بخواند. و در اینگونه موارد مشکل، اگر اذان و
اقامه را به قصد رجاء بگوید اشکالی ندارد.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اذان در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۸. •
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام،ج۱، ص ۳۲۷-۳۳۰. •
دانشنامه موضوعی قرآن. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
