ادبیت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ادبیت، مؤلفه‌های بارز و معینی است که زبان ادبی را می‌سازد.
ادبیّت، مؤلفه‌های بارز و معینی است که
زبان ادبی را می‌سازد. به عبارت دیگر، یعنی همان ویژگی‌هایی که نوشته‌ای را به اثر ادبی مبدل می‌کند و باعث می‌شود که آثار ادبی از سایر آثار متمایز شوند.
ادبیت برحسب نظریه‌های شکل‌گرایان روس، مجموع خصلت‌ها و خصوصیت‌های زبانی و شکلی است که در متن‌های ادبی وجود دارد. مؤلفه‌هایی مشخص که زبان ادبی را از متن‌های غیر ادبی متمایز می‌کند. ادبیت، هدف مهم مطالعات ادبی در مرحله
ی اول فعالیت‌های شکل‌گرایان روس بود.
به بیان دیگر، اگرچه فرمالیست‌ها همواره بر روی متون منفرد کار می‌کردند، اما کانون توجه آنها، نقطه اشتراک همه
ی متون ادبی یا عنصر مشترک و مسلط ادبی این متون بود.
مکاریک درباره
ی ادبیات می‌گوید: فرمالیست‌ها بر این باورند که موضوع مطالعات ادبی، کلیت ادبیات نیست؛ بلکه ادبیت وجه ممیّزه
ی ادبیات است.
یاکوبسن، زبان‌شناس روسی، در سال ۱۹۲۱م در مقاله
ی شعر نو روسی بیان کرد که موضوع
علم ادبیات، نه ادبیات، بلکه ادبیت است؛ یعنی آنچه که از اثری معین، اثری هنری می‌سازد.
بنابراین وی به جنبه‌های بیانی و نمایشی متون ادبی توجه نمی‌کرد، در عوض به خصوصیاتی از متن عنایت داشت که به زعمش منحصرا ویژگی ادبی دارد.
از دیدگاه یان موکاروفسکی، نظریه‌پرداز چک، ادبیت اثر شامل "غایت تشخیص بیان" می‌باشد؛ یعنی "تشخیص کنش بیان و کنش گفتار" شعر باعث راندن جنبه
ی ارجاعی و ارتباطات منطقی زبان به پس زمینه
ی موجب می‌شود. کلمات خود چون نشانه‌های صوتی "ملموس و محسوس" می‌شوند.
از نظر شکل‌گرایان، کار منتقد، کشف قوانین ادبیت و مؤلفه‌های عمده‌ای است که در آثار ادبی وجود دارد؛ از‌این‌رو منتقد شکل‌گرا به‌جای آن‌که ورای یافتن اساس ادبیات در جست‌و‌جوی کیفیت‌های مجردی از قبیل
تخیل باشد، کوشش خود را صرف
تعریف و مشخص کردن مقدمات می‌کند که در متن‌های ادبی باعث پیش‌نماسازی یعنی مشخص شدن زبان شده است. تمهیداتی نظیر وزن و قافیه یا به کار گرفتن کلماتی که به نحوی (مثلا از طریق تکرار صداها در آن) تشخص یافته است.
طبق نظر ویکتور شکلوفسکی، فرمالیست روسی، غرض ادبیات از این‌گونه تشخص، آن است که آشنایی‌زدایی کند. به عبارت دیگر
جهان عادی و روزمره را غیر از آنچه هست، نشان بدهد و خواننده بتواند
استعداد از دست رفته خود را در
تجربه
ی تازه
ی حسی، دوباره پیدا کند.
شعر برای این منظور، گستره
ی شگفت‌انگیزی از تمهیدات را به کار می‌گیرد. برای مثال شعر از اشکال گوناگون
تکرار استفاده می‌کند. از جمله این اشکال می‌توان به قافیه، وزن یا قطعه‌بندی در بسیاری از
اشعار اشاره کرد. در حالی که این تمهیدات در زبان روزمره یافت نمی‌شود.
شعر همچنین از تمهیداتی مانند استعاره و نمادها استفاده می‌کند که می‌توانند در زبان غیر شاعرانه هم به کار روند؛ اما نه به همان قوت زبان شاعرانه. با توجه به این موارد باید گفت که آشنایی‌زدایی اصلی‌ترین معیار ادبیت است.
ادبیت دقیقا با آشنایی‌زدایی که به مفهوم هنجارگریزی از زبان عادی است، همراه است؛ و باید گفت که ادبیت از راه برجسته‌سازی حاصل می‌شود که باعث می‌گردد چیزها در روشن‌ترین حالت در معرض توجه قرار گیرند. این دو مفهوم (آشنایی‌زدایی و ادبیت)، نظریه
ی مهم شکل‌گرایان روسی را که عوامل مشخصکننده
ی اثر ادبی در شکل آن وجود دارند، مورد تأکید قرار می‌دهد.
وقتی دو متن ادبی و غیر ادبی را که هر دو یک موضوع را بیان می‌کنند با هم می‌سنجیم در زبان آن دو، فرق‌هایی می‌بینیم که همان ادبیت است. مثلا به جای آن که بگوییم: سحر چون خورشید بر کوه تابید، بگوییم: سحر چون خسرو خاور
علم بر کوهساران زد. در این جا دو کنایه خسرو خاور (خورشید) و علم بر کوهساران زد (طلوع کردن) وجوه ادبیت متن‌اند. به این ترتیب وقتی از کسی خواسته می‌شود وجوه ادبی بودن متنی را توضیح دهد، آن شخص باید با
استعانت از علوم ادبی مخصوصا
بیان و
بدیع، بتواند حیثیت ادبی
کلام را تبیین کند و امروزه این سؤال (وجه ادبی بودن این بیت چیست؟) جای (معنی این بیت چیست؟) را گرفته است.
به نظر تینیانوف، نظریه‌پرداز روسی، ادبیات وقتی علم است که موضوع بحث آن ادبیت کلام باشد.
پژوهشکده باقرالعلوم.
