ادبیات نمایشی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نمایش یا درام به معنای نشان دادن، باز نمودن و
مرادف اصطلاحات تماشا،
تقلید و
بازی است؛ در اصطلاح به هر اثری که برای اجرا در روی صحنه
تئاتر توسط بازیگران نوشته شده باشد،
نمایش‌نامه می‌گویند.
مهد نمایش یا درام،
یونان باستان بوده است. «دراما» در یونانی به معنای کار یا عملی است که واقع می‌شود؛ و در اصل هنری است که روی صحنه می‌آید.
ادبیات نمایشی یا دراماتیک بر اساس تقسیم بندی
ارسطو یکی از انواع مهم
ادبیات بوده و به دو نوع کمدی و تراژدی تقسیم می‌شود:
تراژدی، نمایشِ اعمال مهم و جدی است که در مجموع به ضدِ قهرمانِ اصلی تمام می‌شود و هسته داستانی (plot) به فاجعه (Catastrophe) منتهی می‌شود؛ این فاجعه معمولاً
مرگ قهرمان تراژدی است؛ مرگی که اتفاقی نیست بلکه نتیجۀ منطقی و مستقیم حوادث و مسیر
داستان است. یونانیان نخستین تراژدی‌نویسان بودند. چند اثر مهم تراژدی
دنیا عبارتند از: رمیو و ژولیت، اُتلٌو، و مکبث از
شکسپیر؛ تراژدی «آندروماک» اثر «راسین».
در
ادبیات ایران، نمایش به مفهوم واقعی و رسمی کمتر قدمت دارد؛ اما، با توجه به ویژگی‌های تراژدی، نمایشِ سنتی «
تعزیه» که قدیمی‌ترین نمایش بومی
ایران است، می‌تواند در چارچوب تراژدی قرار بگیرد.
نوع دوم ادب دراماتیک، «کمدی» "Comedy" است. کمدی اثری نمایشی است که با جلب توجه بیننده به خود، باعث سرگرمی می‌شود. هدف کمدی خنده و تفریح است؛ اما، در واقع مسایل جدی در پردۀ
شوخی طرح می‌شود؛ از نمونه‌های خوب کمدی «سفر دراز روز در
شب» اثرِ «یوجین اونیل» و «
شب دوازدهم، توفان، هیاهوی بسیاری برای هیچ» از آثارِ «شکپیر» است. شاید بتوان معادل کمدی در ایران را، در بخش نمایش‌های سنتی، مثلِ بقال
بازی، نمایش تخته حوضی یا سیاه
بازی دانست که برای ایجاد روحیه شادی و خنده در بین مردم اجرا می‌شده است.
تاریخچه ادب دراماتیک بی‌تردید به یونان باستان می‌رسد. در این کشور باستانی، به نمایش توجه و اهمیت زیاد داده می‌شد و اولین بار ارسطو به صورت کلاسیک بدان پرداخت، به نحوی که آراء ارسطو، منبع مهم و اولیه‌ای است که هنوز هم مورد مطالعه و استفاده است.
به طور کلی درام در اکثر تمدن‌های قدیم وجود داشته و جزء مراسم مذهبی محسوب می‌شده است؛ زیرا در آن مراسم به تجلیل خدایان و مردگان و از کیفیت
گناهان و امثال این موضوعات سخن می‌رفته است. سابقۀ درام در
مصر به حدود چهار هزار سال قبل از تولد مسیح می‌رسد. در
روم باستان درام بسیار رواج داشته و در
اروپا قرون وسطی،
کلیسا بر اثر علاقه مفرط مردم به تئاتر، درام مذهبی را به وجود آمد که در آن زندگی
مسیح و قدسیان به صحنه می‌آمد. در اروپای
عصر رنسانس، درام قدیم
یونان و روم دوباره ظهور کرد.
در
ایران پیش از
اسلام نمایش‌نامه وجود داشته در جریان تاریخ ایران، نخستین بار در دورۀ
پارت‌ها به صحنه سازی سورنای بزرگ (به کسر سین و واو) بر می‌خوریم که می‌توان آن را به عنوان اولین نمایش ضبط کرد. از دوره
ساسانیان دربارۀ نمایش، متنی به نام «در کنار قصر پاد – واژ یک آواز جا دارد» باقی مانده؛ و «پتواژ گفتن» نامی است که ساسانیان به
تئاتر خود داده بودند. در دورۀ ملاجقه «
خیمه‌شب‌بازی» متداول بود.
مقارن با تحولات زیاد دورۀ مشروطه در ایران، در جریان انتقاد از گذشته و رویکرد به پدیده‌های نو، تحولی در عرصه نمایش به وجود آمد. نمایش به عنوان یک نوع ادبی (ژانر) از همین موقع شکل گرفت. نخستین انگیزه‌های ایجاد نمایش جدید، با سفر برخی رجال و جوانان به اروپا و دیدار آنان از تماشاخانه غرب میسر شد.
نوشتن نمایش‌نامه در ایران، ابتدا با ترجمه آثار نمایشی غربی‌ها شروع شد. آثار کسانی مثل مولیر، شکسپیر، دوما و... به
فارسی ترجمه شده، بعضاً به صحنه رفت. در همین زمان، کسانی دست به نوشتن نمایش‌نامه هم بردند، از جمله
آخوندزاده،
احمد محمودی،
میرزا آقاخان تبریزی و...؛ این نمایش‌نامه‌ها از نظر فنی و تکنیک درام‌نویسی ضعیف و از نظر محتوا پرمایه بود و تمام موضوعات مطرح در
دوره مشروطه از جمله
آزادی،
قانون،
وطن و... در آن مطرح شده بود. یکی از دلایل گسترش نمایش‌نامه نویسی در ایران آن روزگار، امکان طرح مسایل سیاسی و اجتماعی در نمایش‌نامه برای مخاطبان عام بود.
اولین نمایش‌نامه آن دوران با سبک درام غربی، «جعفرخان از فرنگ آمده» اثر حسن مقدم است. بعد از این، با وجود اینکه نمایش و تئاتر از پایه‌های بنیادین در
ایران برخوردار نبوده اما همواره هنرمندان تلاش کرده‌اند نمایش‌نامه‌های خوبی نوشته و به صحنه آورند؛ مانند آثار
غلامحسین یوسفی،
علی نصر،
بهرام بیضایی و دیگران.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ادبیات نمایشی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۲۵.
