ادبیات عرب قبل از اسلام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

این نوشتار در مورد قرآن و ادبیات عرب قبل از اسلام می‌باشد. که شبه جزیره عربی در دوره نزدیک به ظهور اسلام، تحولاتی مانند: گشایش مرزها، ورود واژگان متنوع، سفر شاعران از جایی به جای و ... را به خود دیده است.

---

بلاغت قرآن از نگاه تاریخی، به جایگاه ادب و سخنوری در بین مردم عرب ارتباط دارد. منطقه شبه جزیره عربی در دوره نزدیک به ظهور اسلام، تحولات بنیادین اجتماعی، فرهنگی و زبانی را به خود دیده است.

۱.۱ - گشایش مرزهای شبه جزیره

گشایش مرزهای شبه جزیره بر روی مردمان و دولتهای همسایه، زمینه مناسبی برای شکوفایی اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی [[|فرهنگی]] پدید آورده بود. شکوفایی بازرگانی داخلی و خارجی در کنار پیدایش امیرنشینهای عربی در پیرامون شبه جزیره از جمله دولت کنده، حیره و غسان، بر تحولات اجتماعی و فرهنگی شبه جزیره افزوده بود. این امیرنشینها غالبا مورد توجه شاعران و ادیبان عرب بودند که برای مدح امیران به آن سو عزیمت می‌کردند.

۱.۲ - ورود واژگان متنوع

ورود واژگان متنوع و نو نیز از سوی حوزه‌های فرهنگی و زبانی همسایه، گویشهای قبایل عرب را با تحولی بنیادین مواجه ساخته بود. نمونه‌های بسیاری از واژگان بیگانه در آثار شاعران و ادیبان عرب قبل از اسلام از جمله امیة بن ابی الصلت و اعشی به چشم می‌خورد.

۱.۳ - تنوع گویشهای قبایل

در کنار واژگان دخیل، تنوع گویشهای قبایل نیز وجود داشت که امتیازهایی چون وجود مترادفات بسیار و متنوع در زبان عربی را موجب شده است.
از سوی دیگر سرعت و گسترش نقل و انتقال بازرگانی در سرتاسر شبه جزیره، روابط عمیق و نسبتاً محکمی بین قبایل عرب پدید آورده بود.

۱.۴ - نقش کاهنان و حکیمان عرب

نقش کاهنان و حکیمان عرب نیز که با سخنان شیوا و فصیح، نقش دینی و اجتماعی خود را ایفا می‌کردند در تحولات فرهنگی و زبانی شبه جزیره حایز اهمیت است.

۱.۵ - سفر شاعران از جایی به جای

برخی قبایل عرب چون تمیم، بنی اسد و هذیل در سخنوری و چکامه سرایی شهرت یافته و بازارهای موسمی، محل مناسبی برای هماوردی شاعران و سخن سرایان بود تا آنجا که درباره نامگذاری بازار «عکاظ» گفته شده که شاعران در آن بازار به تعاکُظ (مفاخره) می‌پرداختند، افزون بر آن، مرسوم بود که شاعران از جایی به جای دیگر در سفر و گردش باشند تا محصولات ادبی خود را در هر جای مناسب عرضه کنند. در چنین محیطی به تدریج گویشهای گوناگون قبایل مرکزی شبه جزیره به ویژه در منطقه حجاز و تهامه رو به نزدیکی و تعامل نهاده، گویشی مشترک موسوم به عربی فصیح، ویژه تولید محصولات ادبی چون شعر و خطابه و... و نگارش متون رسمی و اداری چون قراردادهای بین قبایل پدید می‌آید. عربی فصیح به «العربیة العالیة» و «العربیة المبینة» نیز شهرت داشته است. این زبان مشترک در متن مقدس قرآن نیز به کار رفته و از این رو برای همه قبایل نسبتاً به طور یکسان قابل فهم بوده است.

---

ادب پژوهان زبان عربی در اینکه عربی فصیح غلبه گویشی مشخص چون گویش قریشی یا آنکه برآمده از تعامل گویشهای گوناگون بوده، اختلاف نظر دارند؛ عموم مفسران و مورخان اسلامی و به تبع آنها برخی محققان معاصر چون طه حسین به نظر نخست گراییده‌اند و به اموری چون سلطه بازرگانی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قریش در دوره پیش از اسلام استدلال کردهاند؛ لیکن گروهی دیگر از محققان، غلبه این نظر را متاثر از تلاش سلطه جویانه جناح قریشی در دوره پس از اسلام دانسته‌اند. آنان در نفوذ همه جانبه قریش در دوره قبل از اسلام تردید کرده، عربی فصیح را نتیجه تعاملات تاریخی گویشهای گوناگونی در شبه جزیره شمرده‌اند.

---

الاتقان فی علوم القرآن؛ اثر القرآن فی تطور النقد العربی؛ الاحکام فی اصول الاحکام، ابن حزم؛ ادب الکاتب؛ ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، ابی السعد؛ اسرار البلاغه؛ اسالیب البیان فی القرآن؛ الاسلوب فی الاعجاز البلاغی للقرآن الکریم؛ الاصفی فی تفسیر القرآن؛ اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن؛ الاعتقاد؛ الاعجاز البیانی للقرآن؛ اعجاز القرآن، باقلانی؛ اعجاز القرآن بین المعتزلة والاشاعره؛ اعجاز القرآن و اثره فی تطور النقد الادبی؛ الامثال فی القرآن؛ الامثال من الکتاب والسنه؛ الایضاح فی علوم البلاغه؛ بحارالانوار؛ البحر المحیط فی التفسیر؛ البدیع؛ بدیع القرآن؛ البرهان فی علوم القرآن؛ بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب؛ البلیغ فی المعانی والبیان والبدیع؛ البیان والتبیین؛ تاویل مشکل القرآن؛ تاریخ آداب العربیه؛ تاریخ الادب العربی؛ تاریخ الادب العربی فی الجاهلیة و صدر اسلام؛ تاریخ الامم والملوک، طبری؛ تاریخ النقد الادبی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تراثنا (فصلنامه)؛ ترتیب کتاب العین؛ التعاریف؛ التعریفات؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر و مفسران؛ تلخیص البیان فی مجازات القرآن؛ التلخیص فی علوم البلاغه؛ تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس؛ تیسیر الکریم الرحمن فی کلام المنان؛ ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن؛ جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جمهرة اشعار العرب؛ جواهرالبلاغة فی المعانی والبیان والبدیع؛ دلائل الاعجاز فی علم المعانی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ السجع فی القرآن؛ السیرة النبویه، ابن کثیر؛ السیرة النبویه، ابن هشام؛ صبح الاعشی فی صناعة الانشاء؛ الصناعتین؛ صنایع معنوی و شواهد قرآنی؛ الطبقات الکبری؛ عرائس المجالس فی قصص الانبیاء؛ عمدة القاری؛ فتح القدیر؛ فجرالاسلام؛ فی الادب الجاهلی؛ القاموس المحیط؛ قواعد الشعر؛ کتاب الحیوان؛ کتاب الفهرست؛ کتاب النقائض (نقائض جریر والفرزاق)؛ الکشاف؛ کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون؛ الکلیات معجم فی المصطلحات والفروق اللغویه؛ مؤلفات جرجی زیدان الکامله؛ المثل السائر؛ مجاز القرآن؛ مجمع الامثال؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مختصر المعانی؛ مذاهب التفسیرالاسلامی؛ المسائل الصاغانیه؛ المستطرف فی کل فن مستظرف؛ المستقصی فی امثال العرب؛ المطول فی شرح تلخیص المفتاح؛ معانی الشعر؛ معانی القرآن، فراء؛ المعتبر فی شرح المختصر؛ معجم مقاییس اللغه؛ معجم الفروق اللغویه؛ المغنی فی ابواب التوحید والعدل؛ مفتاح العلوم؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام؛ مقدمه ابن خلدون؛ الممتع فی عالم الشعر؛ منهاج البلغاء و سراج الادباء؛ موسوعة السرد العربی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ الناصریات؛ نظریة اعجاز القرآن عندالجرجانی؛ نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، بقاعی؛ النکت فی اعجاز القرآن؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید؛ هدیة العارفین اسماء المؤلفین و آثار المصنفین.

---