ادب الکاتب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ادب الکاتب»، اثری است به
زبان عربی ، از
ابن قتیبه ،
عبدالله بن مسلم دینوری (۲۷۶ ق)، ادب شناس مشهور، در ادب و فرهنگ کتابت و آنچه کاتب باید بداند. غالب کسانی که شرح حال
ابن قتیبه را نوشته‌اند، از این اثر، نام برده‌اند که خود دلیل اهمیت آن است.
نام این کتاب، مردد بین «ادب الکاتب» و «ادب الکتاب» است. مؤلف، این کتاب را برای ابو محسن عبید الله بن خاقان، وزیر
متوکل عباسی تالیف کرده است. بنا بر این تاریخ تالیف، به بیش از ۲۵۱ ق که
ابن خاقان در آن
سال از وزارت عزل شد، بازمی گردد.
کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای مختصر به قلم محقق، آقای محمد الدالی، مقدمه مؤلف و چهار بخش اصلی با عناوین «کتاب المعرفة»، «کتاب تقویم الید»، «کتاب تقویم اللسان» و «کتاب الابنیة» است و هر بخش، خود، مشتمل بر ابواب متعددی است.
مقدمه «ادب الکاتب»، از جهت تصویر یاس انگیزی که
ابن قتیبه از جامعه فرهنگی عهد خویش به دست می‌دهد، بسیار مفید و ارزش مند است. تقریبا هیچ صنفی از جامعه فرهنگی از قلم تیز او در این مقدمه، مصون نمانده است. وی، در آغاز، از روی گردانی و گریز مردم از «ادب» انتقاد می‌کند ولی وزیر ابو محسن؛ یعنی
ابن خاقان، را از این رذیله برکنار می‌داند و...
وی، در ادامه معلومات و فضایل و آن گاه صفاتی را برمی شمرد که هر کاتب هوش مند و چیره دستی باید از آنها برخوردار باشد.
ابن قتیبه، در مقدمه کتاب، این مقدمات را برای خواننده «ادب الکاتب» لازم می‌شمرد:
۱. اطلاعات کلی از
صرف و
نحو ؛
۲. علومی چون
حساب و
هندسه و
نجوم و کاربرد علمی آنها در راه سازی، پل سازی، آبیاری و...
۳. اطلاعات عمومی در
باب فقه ؛
۴. اخبار و حکایات و شاید اندکی تاریخ؛
۵. اخلاق نیک،
عقل و
قریحهکه زبان شیوا بدون آنها بی حاصل است.
بنا بر این، وی، آشنایی با دانش ریاضی و هندسه،
فقه و
حدیث ، اخبار و تاریخ را برای کاتب ضروری می‌داند و پیش از آموختن ادب زبانی، کسب ادب نفسانی را توصیه می‌کند و پاک دامنی و بردباری و فروتنی را لازمه تعهد شغل دبیری می‌داند.
ادب الکاتب مشتمل است بر
۱. کتاب المعرفة، در شرح و توضیح کلمات دشوار؛
۲. کتاب تقویم الید، در شیوه نگارش و املاء؛
۳. کتاب تقویم اللسان، در قرائت و تلفظ صحیح کلمات و ترکیبات؛
۴. کتاب الابنیة، در باب اشتقاق فعل و اسم.
هر یک از این بخش‌ها به ابوابی تقسیم شده که مجموع آنها به ۲۰۹ باب می‌رسد.
«باب معرفة ما یضعه الناس غیر موضعه»، «باب تاویل ما جاء مثنی فی مستعمل الکلام»، «باب ما یستعمل من الدعاء فی الکلام»، «باب اصول اسماء الناس»، «باب معرفة ما فی السماء و النجوم و الازمان و الریاح»، «باب النبات» و...
«باب اقامة الهجاء»، «باب الف الوصل فی الاسماء»، «باب الالف و اللام للتعریف»، «باب الف الفصل»، «باب حذف الالفات من الاسماء و اثباتها»، «باب هاء التانیث» و...
«باب الحرفین اللذین یتقاربان فی اللفظ و فی المعنی و یلتبسان...» ، «باب الحروف التی تتقارب الفاظها و تختلف معانیها»، «باب الافعال»، «باب ما یهمز من الاسماء و الافعال و العوام تبدل الهمزه فیه او تسقطها و...» و...
کتاب الابنیة در دو بخش تنظیم شده است به شرح زیر
۱. ابنیة الافعال و معانی ابنیة الافعال؛
۲. ابنیة الاسماء و معانی ابنیة الاسماء.
امتیاز «ادب الکاتب» در میان آثار عربی در قرون نخستین هجری سخت آشکار و روشن است؛ چندان که
ابن خلدون آن را یکی از چهار کتاب اساسی نوع خود دانسته است.
«ادب الکاتب»، از جهت احتواء بر کلمات و اصطلاحات فارسی نیز بسیار سودمند است.
دانشمندان نسبت به این کتاب توجه ویژه‌ای نشان داده‌اند؛ برخی، در باره غلطهای راه یافته در آن اثری نگاشته، برخی، به نوشتن کتابی در شرح خطبه آن پرداخته، برخی دیگر، به نگارش اثری در شرح ابیات آن مبادرت ورزیده و گروهی دیگر، تمام آن را شرح کرده‌اند. این آثار، عبارتند از:
۱. «غلط ادب الکاتب»،
ابن کیسان ؛
۲. «شرح خطبة ادب الکاتب»،
زجاجی ؛
۳. «شرح خطبة ادب الکاتب»، ابو الکرم
مبارک بن فاخر بن محمد بن یعقوب ؛
۴. «تفسیر ابیات ادب الکاتب»،
احمد بن محمد خارزنجی ؛
۵. «الاقتضاب فی شرح ادب الکتاب»،
ابن سید بطلیوسی ؛
۶. «شرح ادب الکاتب»،
اسحاق بن ابراهیم فارابی ؛
۷. «شرح ادب الکاتب»،
جوالیقی .
و...
مختصر این کتاب، توسط طاهر الجزائری با عنوان «تلخیص ادب الکاتب»، در قاهره (۱۳۳۹ ق/ ۱۹۲۰ م) منتشر شده است.
مقدمه «ادب الکاتب» را، «لوکنت» به فرانسه ترجمه کرده است.
نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقی‌های محقق و فهرست‌های زیر می‌باشد:
فهرست ابواب کتاب، آیات
قرآن کریم،
احادیث نبوی ، امثال، لغات، اعلام، شهرها و جای‌ها، کلمات معرب شده عجمی، کتاب‌ها، شواهد شعری و رجزی و فهرست منابع و مآخذ تحقیق.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
