اخلال (علم بدیع)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اخلال به معنای اضافه یا کم‌کردن نامناسب لفظ در
کلام که یکی از عناوین عیوب سخن بشمار رفته و در اصطلاح
علم بلاغت از آن بحث می‌شود.
اخلال به معنای اضافه یا کم‌کردن نامناسب لفظ در
کلام که یکی از عناوین عیوب سخن بشمار رفته و در اصطلاح
علم بلاغت از آن بحث می‌شود. لذا برای آن اقسامی بیان شده است که در ذیل به آن اشاره می‌شود:
آن است که بعضی از الفاظی که معنی با آن تمام می‌شود ذکر نشود. بنابراین، بر اثر حَذْف یا
قَصْر، الفاظ
شعر یا
نثر وافی به مقصود نباشد و چنین نقصانی را «ایجازِ مُخِلّ» می‌نامند.
اخلالی که در نتیجۀ ایجازِ قصر پیدا شده باشد، مانند:
شـعلۀ ادراک خاکستر کلاه افــتاده است •••• نیست غیر از بالِ قُمری پنبۀ مینای سرو (
بیدل دهلوی)
و
اخلالی که در نتیجۀ ایجازِ حذف پیدا شده باشد، مانند:
زنِ بـــدخـــو را مانی که مــــرا با تـو •••• سازگاری نه
صواب است و نه بیزاری (
ناصر خسرو)
که
شاعر،
زنِ بدخو و دارای
مهریه سنگین را اراده کرده است.
افزودنِ لفظی است که با افزودنِ آن معنی فاسد شود و بر این اساس، تَطْویل و حَشْوِ مُقْسِد، مُخلِّ
بلاغت است. مانند:
وَلا فَضْلَ یها لِلشَّجاعةِ وَالنَّدی •••• وَ صَـبْرُ الفَتی لَوْ لا لقاءُ شَعوبِ (
متنبی)
یعنی اگر مواجهه با
مرگ نبود،
شجاعت و
سخاوت و
صبر انسان فضیلتی نداشت،
که لفظ «ندی» با مفهوم و مقصود مورد نظر شاعر سازگاری ندارد، زیرا اگر مرگ نباشد، و سخاوتمند بداند که جاویدان است، دلبستگی او به دنیا بیشتر و بخشندگی او کمتر می‌شود.
دانشمندان بلاغت، همچنین منطبق نبودن
کلام با مقتضای حال، و فراهم نبودن شرایط
فصاحت را مُخلِّ بلاغت دانسته‌اند
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اخلال»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۰۳.
