اخبار علاجیه (اصول)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اخبار علاجیه به
احادیث بیانگر وظیفه در موارد
تعارض اخبار اطلاق می‌شود.
اخبار علاجیه از اخبار تعارض است و آن، اخباری است که در مقام رفع
تعارض میان اخبار، از سوی
معصوم (علیه‌السلام) وارد شده است.
اگر در مقام بيان
حکم مسأله‌ای، دو خبر با هم تعارض داشته باشند؛ به گونه‌ای که جمع بين آن دو ممکن نباشد و
مکلّف ناگزير از عمل به يکی از آن دو باشد، در
روایات، راه‌هايی برای حل تعارض ذکر شده است.
از اين روايات به اخبار علاجيّه تعبير شده و در
اصول فقه، مبحث
تعادل و تراجیح از آن‌ها سخن رفته است.
این اخبار از نظر مضمون به چهار گروه تقسیم می‌شود:
۱.
اخبار تخییر؛
۲.
اخبار توقف؛
۳.
اخبار احتیاط؛
۴.
اخبار ترجیح.
مرحوم «
شیخ انصاری» در
کتاب رسائل در این باره چهارده
روایت نقل می‌کند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
۱.
روایت «سماعه» از
امام صادق (علیه‌السلام):
«سألته عن الرجل اختلف علیه رجلان من اهل دینه فی أمر کلاهما یرویه أحدهما یأمر بأخذه و الآخر ینهاه عنه کیف یصنع؟ فقال:یرجئه حتی یلقی من یخبره فهو فی سعة حتی یلقاه.
سماعة بن مهران می‌گوید: به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم وظیفه مردی که دو حدیث مختلف از دو راوی مختلف به او رسیده و یکی از آن دو او را به انجام عملی امر و دیگری او را از انجام همان عمل منع می‌کند، چیست؟
حضرت فرمود: وظیفه او توقف است؛ یعنی به هیچ کدام عمل نکند و تا زمانی که
امام عصر خویش را ملاقات نکرده و
حکم واقعی را از زبان او نشنیده است در
[مقام عمل
] در وسعت قرار دارد»؛
۲.
روایت «
محمد بن عبدالله»:«قلت للرضا (علیه‌السلام): کیف نصنع بالخبرین المختلفین؟ فقال: إذا ورد علیکم خبران مختلفان فانظروا الی ما یخالف منهما العامة فخذوه و انظروا الی ما یوافق أخبارهم فدعوه.
به
حضرت رضا (علیه‌السلام) عرض کردم: وظیفه ما در مورد دو خبر مختلف و متعارض چیست؟
حضرت فرمود: هر گاه دو حدیث متعارض به شما رسید، آن را که مخالف
عامه است اخذ کنید و آن را که موافق با
احادیث عامه است واگذارید»؛
۳.
مرسله «
طبرسی»: «عن سماعة بن مهران عن ابی عبدالله (علیه‌السلام): «قلت:یرد علینا حدیثان واحد یأمرنا بالأخذ به و الآخر ینهانا عنه، قال لا تعمل بواحد منهما حتی تلقی صاحبک فتسأله. قلت:لابد ان نعمل بواحد منهما؟ قال:خذ بما فیه خلاف العامة.
سماعة بن مهران می‌گوید: به
امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: گاهی دو حدیث متعارض به دست ما می‌رسد که یکی از آن دو ما را به انجام عملی امر و دیگری ما را از انجام همان عمل نهی می‌کند، وظیفه ما چیست؟
حضرت فرمود: وظیفه شما توقف است؛ یعنی به هیچ کدام عمل نکنید تا زمانی که امام عصر خویش را ملاقات کرده و حکم واقعی را از زبان او بشنوید. عرض کردم: ناچاریم به یکی از آن دو
روایت عمل کنیم، حضرت فرمود:
روایت مخالف عامه را اخذ و موافق عامه را رها کن».
میان
اصولیون اختلاف است که آیا اخبار علاجیه که در ضمن آن‌ها به
ترجیح یا
تخییر حکم شده است، شامل موارد
جمع عرفی هم می‌شود یا تنها مخصوص جایی است که جمع عرفی، ممکن نباشد.
مشهور اصولیون معتقدند این اخبار شامل مواردی که جمع عرفی امکان دارد، نمی‌شود.
۱_مفاد برخی
ترجيح خبر موافق با
کتاب و
سنت قطعی است.
۲_مفاد برخی ديگر،
ترجيح خبر مخالف با
مذهب عامّه است.
۳_مضمون دسته سوم،
ترجيح روايتی است که
شهرت بيشتر دارد.
۴_گروه چهارم، بيانگر
ترجيح به صفات
راوی همچون اعدل و اوثق بودن است.
۵_مفاد آخرين دسته،
ترجيح به احدثيّت يعنی جديدتر و متأخّرتر بودن صدور يکی از دو خبر نسبت به ديگری است.
در اين که
مرجّحات ياد شده در اخبار علاجيّه، در يک رتبه قرار دارند يا بعضی بر بعضی ديگر مقدّم هستند،
اختلاف است.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۱۲۶-۱۲۷، برگرفته از مقاله «اخبار علاجیه». فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام ج۱، ص۳۲۳.
