اخبار الطوال (ترجمه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«اخبار الطوال»، اثر عربی ابوحنیفه احمد بن داوود بن ونند دینوری، تاریخ نگار، طبیعی دان و لغت شناس ایرانی (متوفی ۲۸۱ ق) در تاریخ عمومی است.
کتاب یکی از مهم‌ترین منابع تاریخ ایرانی عصر ساسانی است که حوادث دولت‌های عرب پس از
اسلام را تا پایان خلافت
معتصم عباسی (۲۲۷ ق) در برداشته و شامل بسیاری از مقررات اسلام در امور سیاسی، اداری و نخستین مورد اجرای آن‌ها در
دولت اسلامی است.
نویسنده، از اکثر منابع در دسترس خویش بهره برده است که این امر بر ارزش، اهمیت و اعتبار کتاب افزوده و به گفته دکتر
عبدالحسین زرین کوب ، وی در این کتاب، یکی از معتمدان تاریخ به شمار می‌رود.
مؤلف خود هیچ تقسیم بندی برای کتابش صورت نداده و حتی عنوان‌های صفحات، با توجه به این که داخل کروشه قرار دارد، احتمالا از مصحح بوده و توسط ایشان بر اساس موضوع هر قسمت، انتخاب شده است؛ با این وجود، می‌توان مطالب آن را به سه بخش کلی تاریخ
پیامبران ، پادشاهان ایران و روم و
تاریخ اسلام تقسیم کرد.
مؤلف، از روش تاریخ نگاری ترکیبی استفاده نموده و وقایع را
سال به سال و یا برحسب سلسله و کشور یاد نکرده، بلکه آن‌ها را از آغاز تا فرجام، پیوسته آورده است. در این روش، مورخ به جای ذکر
روایات مختلف، از راه مقایسه و ترکیب و ایجاد سازگاری میان آن‌ها، واقعه مذکور را طی یک روایت توضیح دهد.
مباحث از سرگذشت
حضرت آدم علیه‌السّلام ، فرزندان او، پیامبران
بنی اسرائیل و تاریخ باستانی
ایران و یمن آغاز گشته و با
مرگ هشتمین خلیفه عباسی به پایان می‌رسد.
قسمت اعظم مطالب، حاوی اطلاعاتی درباره تاریخ ایران، بالاخص از
جنگ قادسیه به این سو است.
نویسنده درباره برخی از رویدادهای مربوط به
تاریخ شیعه ، نظیر جنگ‌های
امام علی علیه‌السّلام ، واقعه
کربلا ،
قیام مختار و جنبش عباسیان و قیام ابومسلم با تفصیلی بیشتر سخن گفته و گزارش‌های او درباره رویدادهای پس از ظهور
اسلام ، غالبا معتبر و دست اول است.
وی تنها به نقل
روایت اکتفا نمی‌کند، بلکه در برخی موارد به تحلیل رویدادها نیز پرداخته، می‌کوشد علل و موجبات واقعه‌ای را که گزارش می‌کند، پیدا کند.
اثر او گذشته از این که از منابع معتبر تاریخ اسلام به شمار می‌رود، از ازرش ادبی نیز برخوردار بوده و در فصاحت کلام در زمره آثار ادبی طراز اول عربی به شمار می‌رود.
فتوحات نخستین اعراب، جنگ‌های قادسیه و نهاوند، برافتادن
امپراتوری ایران ، پیدایش و بالاگرفتن کار عباسیان، جشن‌های علویان به ویژه در
خراسان ، سقوط امویان و شورش‌های خوارج از مباحث پرارزش کتاب است.
نویسنده برخی وقایع عصر خود را شخصا دیده یا شنیده است که این برارزش اثر او می‌افزاید.
وی از شرح دسته بندی‌ها و انقلاب‌های زمان خود دوری جسته و شاید بیمناک بوده و نخواسته که خویشتن را گرفتار مسایل روز کند.
کتاب در مورد فتوحات اسلام دارای روایاتی است که در دیگر منابع دیده نمی‌شود و بسیاری از مطالب آن، با کتاب‌هایی نظیر
تاریخ یعقوبی که معاصر نویسنده می‌باشد، یکی است.
نویسنده در انواع علوم و فنون متداول عصر خود صاحب نظر بوده و بیشتر منابعی که در نگارش کتابش از آن‌ها بهره مند شده، اکنون در دست نیست و خود نیز در چند مورد نام آن‌ها را نیاورده است.
وی سعی بر خلاصه نویسی داشته و مهم‌ترین منابع او عبارتند از:
قرآن ، منابع ایرانی، ادبی، جغرافیایی، کتاب‌های مورخان
مسلمان گذشته و نسب نامه‌ها.
شرح حال و سرگذشت پادشاهان ایران از جمشید و پیروزی ضحاک بر او تا پادشاهی منوچهر، کیقباد، گشتاسب، بهمن، دارا، اسکندر و سپس ساسانیان تا انقراض آن‌ها، از مباحث دیگر کتاب است.
بخش اول، ابتدا به بیان تاریخ خلقت پرداخته و دربردارنده مطالبی در مورد
آدم و فرزندان نخستین او و پیامبرانی؛ همچون
ادریس علیه‌السّلام ،
نوح علیه‌السّلام ،
هود علیه‌السّلام ،
ابراهیم علیه‌السّلام ،
اسماعیل علیه‌السّلام و پادشاهی
داوود علیه‌السّلام و
سلیمان علیه‌السّلام تا ظهور
عیسی علیه‌السّلام است.
مطالب این بخش، نه از لحاظ زمانی و نه از لحاظ مکانی پیوسته نیست و از شرح حال پیامبرانی بزرگ؛ چون
موسی علیه‌السّلام ، هارون علیه‌السّلام و
یوسف علیه‌السّلام در آن گفتگو نشده است؛ اما ظهور زردشت و آیین او و نجات بنی اسرائیل به وسیله پادشاهان ایران در آن بحث شده و شاید از کهن‌ترین منابعی باشد که این موضوعات در آن آمده است و چون آغاز تنظیم کتاب‌های تاریخ، قومی بوده است، نباید انتظار داشت که قابل مقایسه با
تاریخ طبری یا
مروج الذهب مسعودی و امثال آن باشد.
دوم، که مطالب آن آمیخته با بخش اول بوده و جداگانه تنظیم نشده، شرح حال و سرگذشت پادشاهان ایران، رم و یمن است و از جمشید و پیروزی ضحاک (بیوراسب) بر او و منوچهر، کیقباد، گشتاسب، بهمن، دارا و اسکندر، ملوک الطوایف و سپس ساسانیان تا انقراض ایشان سخن گفته و برخی از وقایع جنبی؛ چون خروج
بهرام چوبین را هم بررسی کرده است.
در این بخش، از بلقیس،
ملکه سبا و
نمرود هم گفتگو شده و با توجه به اختصار آن نباید آن را با کتاب‌هایی که در قرون چهارم و پنجم نوشته شده، مقایسه کرد.
به عنوان مثال، قابل مقایسه با کتاب «سنن الملوک و الارض و الانبیا»،
حمزه بن حسن اصفهانی از
قرن چهارم یا غرر اخبار ملوک الفرس ابومنصور ثعالبی از قرن پنجم نیست. با وجود این، اهمیت آن محفوظ بوده و مورد اعتماد است.
سوم، مختص به
تاریخ اسلام بوده و با پیکارهای اعراب و ایرانیان در دوره دوم خلافت خلیفه دوم شروع و به پایان خلافت معتصم؛ یعنی سال ۲۲۷ ق ختم می‌شود؛ با این حال، در مورد سیره و مغازی
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم مطلقا سخنی به میان نیامده است.
نویسنده در این بخش، درباره گرفتاری‌های
امام علی علیه‌السّلام با معاویه و جنگ‌های
جمل ،
صفین و
نهروان ، به تفصیل سخن گفته و دوران حکمرانی
معاویه و یزید را مورد بررسی قرار داده است؛ واقعه
کربلا و شهادت
امام حسین علیه‌السّلام نیز نسبتا به طور تفصیلی بیان شده است.
وی داستان
مختار و حکومت فرزندان زبیر را هم به تفصیل آوره و بعد از تشریح انقراض
بنی مروان ، درباره قیام مردم ایران، به خصوص
خراسان و ابومسلم، کم و بیش اظهار نظر داشته است؛ ولی در دیگر موارد، سخن را مختصر کرده است؛ چنان که نه تنها از داستان برمکیان چشم پوشیده، بلکه در مورد رفتار
مامون با حضرت
امام رضا علیه‌السّلام و خاندان سرخسی هم سخنی به میان نیاورده است.
آخرین مبحث او هم درباره چگونگی کشته شدن بابک و افشین است و با آن که در
سال ۲۸۳ ق؛ یعنی ۵۵ سال پس از
مرگ معتصم، زنده بوده، تاریخ خود را به حکومت وی ختم کرده است.
در کتاب، کم و بیش گرایش ایرانی مشاهده می‌شود، این واقعیت را می‌توان به وضوح در داستان
قیام مختار ملاحظه نمود.
نویسنده از کتاب‌های کمی نام برده و برای ذکر اسانید، تنها به ذکر قالوا اکتفا کرده است. البته گاهی از منابع خود؛ چون
ابن مقفع، علی بن
حمزه کسایی و اصعمی نام برده است.
نویسنده کوشیده است تا در تاریخ
اسلام شکلی موازی و مرتبط به هم از حوادث
ایران ،
یمن ،
عربستان و روم شرقی ارائه دهد. او به اسناد اهمیتی نمی‌دهد، زیرا می‌خواهد، گزیده‌ای از آثار پیشین فراهم کند که حجم کم کتاب شاهد این مدعاست. چنین پیداست که وی میان اسرائیلیات و منابع ایرانی،
روایات عراقی و مدنی تالیف و ترکیبی بوجود آورده است.
یکی از نکات قابل توجه در کتاب، توجه نویسنده به پیدایی و شکل گیری آداب و رسوم‌ها و نیز بوجود آمدن برخی امکانات برای تسهیل زندگی
بشر است.
وی حوادث برجسته و مهم را که تاثیری زیادی در دوره‌های بعد داشته است، گلچین کرده و آن‌ها را در مجموعه‌ای واحد تدوین نموده است.
در کل می‌توان گفت که دینوری یکی از معدود مورخانی است که توانسته به درستی حوادث تاریخی را حلاجی کرده و شاهکاری به
زبان عربی در تاریخ بوجود آورد.
کتاب نخستین بار در سال ۱۸۸۷ م در لیدن هلند به همت گیرگاس خاورشناس روس منتشر شده و نسخه منقح، پیراسته و معتبر آن توسط عبدالمنعم عامر در ۱۹۶۰ م در
قاهره چاپ رسیده است. ترجمه فارسی کتاب به قلم صادق نشات در سال ۱۳۴۶ ش صورت گرفته است. پاورقی‌ها به ذکر منابع و توضیح برخی کلمات و عبارات متن پرداخته است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
