احمدبابا تنبکتی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تُنْبُکتی، احمدبابا،
فقیه مالکی و
محدّث و زندگینامه نویس سودانی
قرن یازدهم است.
مکنّا به ابوالعباس. او را صنهاجی سودانی نیز خوانده‌اند.در ۹۶۳ در
سودان در
خاندان اَقیت، که به
علم مشهور بودند، به
دنیا آمد.
مراکشی
ولادت او را ۹۶۰ گفته است.
نحو را از عمویش، شیخ صالح ابی بکر بن اقیت (۹۳۲ـ۹۹۱)، آموخت و کتب
حدیث و
منطق و مقامات حریری را از پدرش احمد فرا گرفت.
نزد برخی چون عاقب بن محمود (متوفی ۹۹۱) و شیخ یحیی بن محمد حَطّاب (متوفی بعد از ۹۹۳) درس خواند و از آن‌ها اجازه
روایت حدیث دریافت کرد.
سالها ملازم محمد بن محمود بَغْیُع (۹۳۰ ـ ۱۰۰۲)، فقیه مالکی ساکن تمبوکتو/ تنبکتو، بود و
تفسیر، حدیث،
فقه و
اصول، ادب عربی،
تصوف،
نجوم و منطق را از او فرا گرفت.
هنگامی که منصور
ذَهَبی (حک: ۹۸۶ـ ۱۰۱۲)، چهارمین سلطان از شریفان سعدی، سودان را
فتح کرد، از
ترس شورش خاندان اقیت، بسیاری از آنان را در ۱۰۰۲ به
اسارت به
مراکش برد که تنبکتی نیز جزو آنان بود.
تنبکتی از رنجهای دوره اسارتش خود به تلخی یاد کرده است.
سلطان منصور، پس از دو
سال تنبکتی را به شرط ماندن در مراکش
آزاد کرد.
تنبکتی با تدریس فقه و حدیث و دادن
فتوا، در مراکش مشهور شد.
بعد از مرگ سلطان منصو، پسرش زیدان بن منصور به خاندان اقیت اجازه بازگشت به
وطن داد.
تنبکتی ابتدا به
حج رفت و سپس به تمبوکتو بازگشت و با استقبال
مردم مواجه شد.
وی در همان‌جا
اقامت گزید
و بنا بر برخی منابع
ریاست منصب قضا را در آن‌جا برعهده داشت.
برخی
سال
بازگشت ایشان را به وطن ۱۰۱۴ گفته‌اند در حالی که اواخر ۱۰۱۵ یا ۱۰۱۶ به وطن بازگشتند.
تنبکتی در سودان نیز
شهرت یافت و از برخی فقها اجازه افتاء دریافت کرد.
همچنین جمع کثیری در درس او حاضر می‌شدند، از جمله قاضی احمد بن محمد مقَّری صاحب نفح الطّیب، ابوالقاسم غَسّانی مفتیِ فاس، ابوالعباس احمد بن محمد مکناسی مشهور به ابن قاضی صاحب جذوة الاقتباس، و شیخ رَجراجی مفتی مراکش.
شماری از آنان از تنبکتی اجازه دریافت کردند.
تنبکتی در ۱۰۳۶ در زادگاهش از دنیا رفت.
محمد محبّی
و اسماعیل بغدادی
وفات او را در ۱۰۳۲ دانسته اند.
در اوایل
دهه ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۷۰ به
احترام احمدبابا مرکزی به نام «
مرکز اسناد و تحقیقات احمدبابا» در تمبوکتو تأسیس شد که بیش از شش هزار
نسخه خطی در آن گردآوری شده است.
برخی آثار احمدبابا نیز در آن‌جا موجود است.
تنبکتی بالغ بر چهل
اثر در موضوعات مختلف چون فقه، حدیث، نحو و تصوف داشته است.
مهمترین اثر وی نِـیل الابتِهاج بِتَطریزالدّیباج است که آن را در تکمیل
الدیباج المُذَهَّب فی معرفة أعیانِ عُلماء
المَذْهَب نوشته است.
الدیباج المذهّب،
معجم فقهای مالکی و تألیف ابن فَرحون یَعْمُری (متوفی ۷۹۹) است.
تنبکتی تألیف
کتاب خود را در ۱۰۰۵ در مراکش به پایان رساند.
این کتاب، که مهمترین
مرجع در شرح حال بزرگان
مالکی در مراکش است، در ۱۳۱۷ در فاس
چاپ سنگی شد و در ۱۳۲۹ در
قاهره، ذیل کتاب
الدیباج المذهب، چاپ گردید و در ۱۹۸۹ به کوشش هرامه در
طرابلس چاپ شد.
از دیگر آثار اوست: کِفایة المُحتاج
لمَعرفة من لیس
فی الدّیباج؛ نیل الامل
فی تفضیل النیةِ علی العمل در شرح حدیث نیةُ المومن أبلَغُ مِن عَمَلِه؛ التَحدیث والتأنیس
فی الاحتجاج بابن ادریس؛ النکت الوفیة بشرح (لِشروح)
الالفیة؛ تنبیه الواقف علی تحریر نیة الحالف؛ و فوائدالنکاح در شرح الوَشّاح منسوب به
سیوطی.
(۱) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱ـ۲، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴.
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵.
(۳) احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹.
(۴) سرکیس.
(۵) عبد المحسن عباس، فهرس مخطوطات مرکز احمدبابا للتوثیق و البحوث التاریخیة بتنبکتو، لندن ج۲، ۱۴۱۷/۱۹۹۶، ج ۳، ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۶) محمد امین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر
فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت (بی تا).
(۷) محمد مخلوف، شجرة النور الزکیة
فی طبقات المالکیة، دارالکتاب العربی، بیروت ۱۳۵۰.
(۸) عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، رباط ۱۹۷۴.
(۹) احمد بن محمد مقَّری، روضة الاس العاطرة الانفاس
فی ذکر من لقیته من اعلام الحضرتین مراکش و فاس، رباط ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۰) احمد بن خالد ناصری، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
(۱۱) محمد صغیر بن محمد یفرنی، نزهة الحادی با اخبار ملوک القرن الحادی، مکتبة الطالب ۱۸۸۸.
(۱۲) EI ۲ , svv "Ahmad Ba ¦ba ¦" (by E Le ¨vi Provenµal) , "Timbuktu" (by J O Hunwick).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمدبابا تنبکتی»، شماره۳۹۱۷.
