احمد بن عمر خصاف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَصّاف، احمد بن عمر (عمرو)، خَصّاف، احمد بن عمر (عمرو)، کنیه‌اش ابوبکر،
محدّث و
فقیه حنفی قرن سوم است.
او در حدود ۱۸۱ متولد شد. محل تولدش معلوم نیست. از نام فارسیِ جد او (مُهَیر یا مِهران) چنین برمی‌آید که وی ایرانی‌تبار بوده است.
علوم دینی را از پدرش عُمَر (یا عَمْرو) بن مُهَیر (یا مِهران) شیبانی که شاگرد حسن‌بن زیاد لؤلؤی (متوفی ۲۰۴؛ از شاگردان ابوحنیفه) بودــ فراگرفت.
از لقبش خَصّاف به‌معنای نعل‌کوب یا پینه‌دوز
می‌توان شغل خانوادگی او را حدس زد. در منابع وی را «حاسب» و «فارض» ذکر کرده‌اند، زیرا به دانش حساب و مواریث (فرایض) آگاه بوده است.
خصّاف مورد توجه عباسیان (حک: ۱۳۲ـ۶۵۶) قرار گرفت و ابتدا برای مدت کمی در دوره المعتزّباللّه و بعد در دوره کوتاه خلافت المهتدی باللّه قاضی شد. کتاب الخراج را برای
المهتدی نوشت. پس از کشته شدن خلیفه، خانه خصّاف خراب و کتابهایش غارت شد. او از کسانی چون مُسدّدبن مُسَرْهَد، وَهْب‌بن جَریر، ابوعامر عَقَدی، واقدی و قَعْنَبی حدیث شنید. خصاف در بحث اعتقادی خَلق یا قِدَم قرآن که از مباحث رایج روزگار او بودــ به
خلق قرآن معتقد بود و ازاین‌رو او را از جَهْمیه دانسته‌اند. او بسیار
عابد بود، از دسترنج خویش
ارتزاق می‌کرد و از مواهب حکومتی بهره‌ای نداشت. وی در ۲۶۱ در
بغداد از دنیا رفت
در آثار حنفیانِ پس از او، به
اقوال فقه ی او بسیار استناد شده است؛،
علاءالدین سمرقندی متوفی ح۵۳۹؛،
ابوبکر کاسانی (متوفی ۵۸۷؛
و ابن‌نجیم مصری (متوفی ۹۷۰؛.
طوری در تکملة البحر الرائق شرح کنزالدقائق از خصّاف با لقب امام یاد کرده و به اقوال فقهی او در ادب‌القاضی بسیار استناد جسته است.
خصّاف دارای آثار متعددی بود که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: (کتاب) الحِیَل، احکام الوقوف (الوقف)، ادب‌القاضی، الرِضاع، النَّفَقات، الشروط الکبیر، الشروط الصغیر، الوصایا، المحاضر و السِّجلّات، اقرارالورثه بعضهم لبعض، العصیر و احکامه ذرع‌الکعبة و المسجد و القبر.
البته فقط شماری از این آثار امروزه در دسترس است. از جمله کتاب الحیل که ابتدا با عنوان کتاب الحیل و المخارج در ۱۸۹۶ در قاهره منتشر شد و بعدها به کوشش یوزف شاخت،
مستشرق آلمانی، در ۱۳۰۲ش/ ۱۹۲۳ در هانوفر انتشار یافت.
به نظر شاخت این کتاب احتمالا در قرن چهارم نوشته شده و بعدها به خصّاف نسبت داده شده است. در کتابخانه دولتی برلین (نام جدید
کتابخانه سلطنتی برلین ) نسخه‌ای خطی از آن با عنوان کتاب الحیل و المخارج موجود است. در این نسخه، چاره‌جوییهای شرعی در ابواب مختلف فقهی مانند
بیع ،
اجاره ،
طلاق و
شفعه مطرح شده است. بر این کتاب، کسانی چون شمس‌الائمه حلوانی، شمس‌الائمه سرخسی و محمدبن محمود معروف به خواهرزاده شرح نوشته‌اند.
کتاب الوقف (الوقوف/ الاوقاف)، از کهن‌ترین رساله‌ها درباره
وقف است که در ۱۳۲۲/۱۹۰۴ در
قاهره منتشر شد. همچنین کتاب النفقة به کوشش ابوالوفاء افغانی در حیدرآباد (۱۳۴۹/ ۱۹۳۰) منتشر شده است. بر کتابِ ادب القاضی فقهای مشهور حنفی شرح نوشته‌اند، از جمله ابوبکر جصاص، علی‌بن حسین سُغدی، سرخسی، حلوانی، خواهرزاده، قاضی‌خان اوزجندی و حسام‌الدین عمربن عبدالعزیز بخاری (متوفی ۵۳۶) که شرح اخیر با تحقیق محیی هلال سرحان (بغداد ۱۹۷۷ـ۱۹۷۸) به‌چاپ رسید.
حاجی‌خلیفه (متوفی ۱۰۶۷؛
اثری به نام کتاب الاقالة و بغدادی (متوفی ۱۳۳۹؛
کتابی با نام کتاب الخصال نیز به خصّاف نسبت داده‌اند، ولی در دیگر منابع به‌ویژه منابع متقدم چنین انتسابی دیده نمی‌شود. به‌احتمال زیاد این مؤلفان خصّاف را با احمدبن عمر خَفّاف (فقیه شافعیِ قرن چهارم) که اثری به نام الخصال داشته
اشتباه گرفته‌اند، چنان‌که حاجی‌خلیفه هم در یک مورد
مرتکب این اشتباه شده است.
(۱) ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضیّة فی طبقات الحنفیّة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۲) ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
(۳) ابن‌نجیم مصری، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۴) ابن‌ندیم (تهران)، الفهرست.
(۵) ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، چاپ خلیل میس، بیروت (بی‌تا).
(۶) اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱ـ۲.
(۷) ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع‌الصنائع فی ترتیب الشرائع، کویته ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۸) حاجی‌خلیفه.
(۹) خلیل‌بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
(۱۰) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۶۱ـ۲۸۰ ه، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۱) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱-۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
(۱۲) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۱۳) محمدبن احمد سمرقندی، تحفة‌الفقهاء، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۱۴) محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۵) صفدی، اعیان العصر.
(۱۶) طبری، تاریخ (لیدن).
(۱۷) محمدبن علی طوری، تکملة البحر الرائق شرح کنزالدقائق، در ابن‌نجیم، ج۷ـ۹؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن عمر خصاف»، شماره۷۰۸۸.
