احمد بن علی جصاص
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَصّاص، ابوبکر احمد بن علی رازی،
فقیه،
محدّث و
مفسر بزرگ
حنفی قرن چهارم است.
وی در ۳۰۵ در شهر
ری به دنیا آمد.
برخی زادگاه او را
بغداد دانسته‌اند
که ظاهراً اشتباه است.
واژه جصّاص، به معنای گچ‌ساز یا گچ‌کار،
نام مشهورِ چند
عالِم دیگر نیز هست.
جصّاص تا بیست سالگی در ری به تحصیل
علوم گوناگون پرداخت.
در ۳۲۵، به بغداد رفت و در آن‌جا از محضر
فقیه مشهور
حنفی،
ابوالحسن کرخی (متوفی ۳۴۰)، بهره
علمی برد و سپس به سبب گرانی و
مشکلات اقتصادی به
اهواز (
خوزستان ) رفت و پس از بر طرف شدن مشکلات به بغداد بازگشت.
وی بعد از مدتی، با مشورت استادش کرخی، برای افزایش اندوخته‌های
علمی خود، همراه با
حاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵) به
نیشابور سفر کرد و در ۳۴۴، دو باره به بغداد بازگشت و کرسی تدریس کرخی را و نیز منصب اِفتا را از آنِ خود ساخت و ریاست مذهب حنفی را تا پایان
عمر بر عهده داشت.
جصّاص
فقه و
اصول را نزد ابوالحسن کرخی،
حدیث را نزد عبدالباقی‌بن قانع، ابوالقاسم سلیمان‌بن احمد طَبَرانی، ابوالعباس اصَمّ نیشابوری، دعلج‌بن احمد و احتمالاً حاکم نیشابوری و
ادبیات را نزد ابوسهل زجاجی و ابوعلی فارسی فراگرفت
برخی شاگردان وی عبارت بودند از: ابوجعفر نسفی (متوفی ۴۱۴)، محمدبن موسی خوارزمی (متوفی۴۰۳)، محمدبن یحیی جرجانی (متوفی ۳۹۸)، محمدبن‌احمد زعفرانی (متوفی ۳۹۳) و احمدبن محمد معروف به ابن‌مَسْلَمه (متوفی ۴۱۵).
به نظر برخی دانشمندان،
جصّاص از نظر کلامی در شمار
معتزله است، زیرا در باره موضوعاتی چون
رؤیت خدا و
سِحر با معتزلیان موافق بوده و
تفسیر فقهی او نیز بسیار متأثر از آرای آنان است.
هاشمی هر چند معتزلی بودن جصّاص را مردود دانسته، تمایل وی را به
عقاید معتزلیان پذیرفته است.
برخی منابع، جصّاص را در زمره
علمای طبقه چهارم حنفی یا اصطلاحاً اصحاب تخریج (
علمایی که صرفاً به تبیین و دسته‌بندی آرای پیشینیان پرداختند) شمرده‌اند، ولی از این دیدگاه انتقاد شده است.
وی در دفاع از مذهب حنفی بسیار
متعصب بوده است.
جصّاص را به
تقوا،
زهد و
تواضع ستوده‌اند، آن‌چنانکه حاکم وقت (باتوجه به زندگینامه کرخی، احتمالاً
سیف‌الدوله حمدانی، حک: ۳۰۱ یا ۳۰۳ـ۳۵۶) دو بار منصب
قضا را به او پیشنهاد کرد، اما او نیز همچون کرخی، آن را نپذیرفت.
جصّاص در ۳۷۰ در
بغداد درگذشت و شاگردش
خوارزمی بر پیکر وی
نماز گزارد.
برخی تاریخ
فوت او را ۳۷۶ ذکر کرده‌اند.
از جصّاص آثار
علمی متعددی بر جای مانده که مهمترین و مشهورترین آنها احکام‌القرآن است
که بارها چاپ شده است.
این
کتاب، که آخرین کتاب اوست و در آن بارها به سایر آثار خود ارجاع داده است، نزد حنفیان از مهمترین منابع تفسیر فقهی به شمار می‌رود.
جصّاص
آیاتی را که در بر دارنده
احکام فقهی است، به ترتیب سوره‌ها (و در هر
سوره به ترتیب آیات)
تفسیر و کتاب را بر اساس عناوین فقهی تبویب کرده است.
گاهی به مناسبت، برخی
مسائل فقهی را که مستند به
آیات قرآن نیست نیز مطرح کرده است.
در بسیاری موارد، جصّاص برای یک مطلب، جز
آیه مورد بحث، به آیات دیگر و نیز
احادیث استشهاد یا استناد کرده است.
همچنین، آرای فقهای متقدم، به ویژه
صحابه و
تابعین، و حتی نظر فقهای سایر
مذاهب اهل‌سنّت را در برخی مسائل ذکر نموده است.
احکام‌القرآن علاوه بر مباحث فقهی، متضمن مطالب دیگر، از جمله نکات قرآنی و حدیثی و ادبی و کلامی، نیز هست.
وی در این کتاب بر دفاع از
آرای حنفیان اصرار کرده و با
مخالفانِ دارای مذاهب دیگر، به ویژه
امام شافعی، با لحنی شدید سخن گفته است.
جصّاص برخی مباحث
اصول فقه را، که عمدتاً در موضوع الفاظ است، به عنوان مقدمه کتاب احکام‌القرآن نگاشته
که بارها مستقلاً و با عنوان الفصول‌فی‌الاصول یا اصول‌الجصّاص چاپ شده است.
البته برخی مباحث اصولی که در این مقدمه به تفصیل آمده، در متن کتاب مجدداً مطرح شده و با توجه به آیات قرآن بر مصادیق فقهی تطبیق گردیده است.
جصّاص در کتاب اصول خود علاوه بر استادش کرخی، از آثار
عیسی‌بن ابان (متوفی ۲۲۰) بسیار تأثیر پذیرفته و از الجامع‌الکبیر
محمدبن حسن شیبانی نیز بهره برده است.
همچنین از آرای شافعی، به ویژه کتاب الرساله وی،
انتقاد کرده است.
شرح سه کتاب فقهی الجامع‌الکبیر، الجامع‌الصغیر و المناسک، هر سه از محمدبن حسن شیبانی (متوفی ۱۸۹)؛ شرح مختصرالفقه، اثر
احمدبن محمد طحاوی ( متوفی ۳۲۱)؛ شرح
المختصر، اثر ابوالحسن کرخی؛ شرح ادب‌القاضی، اثر احمدبن عَمرو خصاف (متوفی ۳۱۷)؛
مختصر اختلاف
العلماء، تلخیص کتاب
اختلاف
العلماء اثر طحاوی در
علم خلاف ؛ و جوابات المسائل.
(۱) ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
(۲) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۳) ابن‌منظور.
(۴) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، در حاجی
خلیفه، ج۵.
(۵) تقی‌الدین‌بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۶) احمدبن علی جصّاص، احکام‌القرآن، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۷) احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
(۸) احمدبن علی جصّاص،
مختصر اختلاف
العلماء، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
(۹) اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۰) حاجی
خلیفه.
(۱۱) خطیب بغدادی.
(۱۲) محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۳) محمدبن احمد ذهبی.
(۱۴) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۵) محمدبن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
(۱۶) قاضی عبدالجباربن احمد، المنیة و الامل فی شرح کتاب الملل و النحل، اسکندریه ۱۹۷۲.
(۱۷) عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، کراچی ۱۳۹۳.
(۱۸) عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن علی جصاص»، شماره۴۶۸۶.
