اِحتِساب (مفردات‌نهج‌البلاغه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِحتِساب (به کسر الف) از
مفردات نهج البلاغه به معنای به حساب
خدا گذاشتن و خواستن
پاداش از خدا است.
حضرت علی (علیه‌السلام) درباره‌ی
شهادت محمد بن ابی بکر در نامه‌ای خطاب به
ابن عباس و پایان پسندیده حق طلبی، از این واژه استفاده نموده است.
اِحتِساب به معنای به حساب خدا گذاشتن و خواستن پاداش از خداست و
حَسب (بر وزن عقل) به معنای کفایت است.
برخی از مواردی که در
نهج البلاغه استفاده شده به شرح ذیل می‌باشد:
امام (صلوات‌الله‌علیه) در خصوص شهادت محمد بن ابی‌بکر در نامه‌ای خطاب به ابن عباس می‌نویسد:
«اَمَّا بَعْدُ، فَاِنَّ مِصْرَ قَدِ افْتُتِحَتْ، وَمُحَمَّدُ بْنُ اَبِی بَکْر (رَحِمَهُ‌اللهُ) قَدِ اسْتُشْهِدَ، فَعِنْدَ اللهِ نَحْتَسِبُهُ، وَلَداً نَاصِحاً، وَعَامِلاً کَادِحاً، وَ سَیْفاً قَاطِعاً، وَ رُکْناً دَافِعاً»؛
«امّا بعد، «
مصر» به دست دشمن گشوده شده (اشغال شد) و «محمّد بن ابی‌بکر» -که خدا رحمتش کند- به شهادت رسیده؛ این مصیبت را به حساب خداوند می‌گذاریم و اجر آن را از خدا مسألت می‌داریم، (مصیبت) فرزندی ناصح و کارگزاری تلاشگر و کوشا، شمشیری برنده و قاطع و ستونی بازدارنده».
امام (علیه‌السلام) در نامه‌ای خطاب به
مالک اشتر نسبت به پایان پسندیده حق‌طلبی و برخورد با مدیران و اطرافیان سودجو می‌نویسد:
«وَ اَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِیبِ وَالْبَعِیدِ، وَ کُنْ فِی ذلِکَ صَابِراً مُحْتَسِباً، وَاقِعاً ذلِکَ مِنْ قَرَابَتِکَ خَاصَّتِکَ حَیْثُ وَقَعَ، وَ ابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا یَثْقُلُ عَلَیْکَ مِنْهُ، فَاِنَّ مَغَبَّةَ ذلِکَ مَحْمُودَةٌ»؛
«
حق را درباره آنها که خواهان حقّند چه خویشاوند و چه بیگانه، رعایت کن و در این‌باره صابر باش و به حساب خدا بگذار! (و پاداش این کار را از او بخواه) هرچند این کار، موجب فشار بریاران نزدیکت شود و سنگینی این راه را به خاطر سرانجام ستوده آن تحمّل کن».
امام (صلوات‌الله‌علیه) در خصوص ریاست‌طلبی
طلحه و
زبیر فرموده است:
«وَاللهِ لَئِنْ اَصَابُوا الَّذِی یُرِیدُونَ لَیَنْتَزِعَنَّ هذَا نَفْسَ هذَا، وَلَیَاْتِیَنَّ هذَا عَلَی هذَا، قَدْ قَامَتِ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ، فَاَیْنَ الْـمُحْتَسِبُونَ؟!»؛
«به خدا
سوگند! اگر به آنچه می‌خواهند برسند این یکی جان دیگری را می‌گیرد و آن یکی این را از میان می‌برد. گروهی طغیانگر و فتنه‌انگیز بپا خواسته‌اند، پس آنها که حقایق را به خاطر خدا آشکار می‌سازند کجایند؟».
امام (علیه‌السلام) درباره تلاش برای ادای حقوق مردم می‌فرماید:
«الْحَقِّ عَلَیْکَ حِفْظُ نَفْسِکَ، وَ الاْحْتسَابُ عَلَی الرَّعِیَّةِ بِجُهْدِکَ، فَاِنَّ الَّذِی یَصِلُ اِلَیْکَ مِنْ ذلِکَ اَفْضَلُ مِنَ الَّذِی یَصِلُ بِکَ، وَالسَّلاَمُ.»؛
«از جمله حقوقی که بر تو فرض و
واجب است کنترل هوس‌های خویش، مواظبت رعایا و رسیدگی توام با تلاش به کارهای آن‌هاست. در این راه آنچه از منافع عاید تو می‌شود، برای تو از مشکلات و ناراحتی‌هایی که متحمّل می‌گردی، به مراتب سودمندتر است، والسلام».
آن حضرت (علیه‌السلام) در مورد یاری جستن از خدا فرموده‌اند:
«اَقُولُ مَا تَسْمَعُونَ، وَ اللهُ الْمُسْتَعَانُ عَلی نَفْسِی وَ اَنْفُسِکُمْ، وَ هُوَ حَسْبُنَا وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ!»؛
«من آنچه را می‌شنوید می‌گویم و خداوند را به یاری خود و شما می‌طلبم! او کفایت‌کننده ما و بهترین وکیل است».
امام (علیه‌السلام) پرهیز از مظاهر
دنیا نیز می‌فرماید:
«وَ لَعَلَّ بِالْحِجَازِ اَوِ بِالْـیَمَامَةِ مَنْ لاَطَمَعَ لَهُ فِی الْقُرْصِ، وَلاَ عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ ـ اَوْ اَبِیتَ مِبْطَاناً وَحَوْلِی بُطُونٌ غَرْثَی وَاَکْبَادٌ حَرَّی، اَوْ اَکُونَ کَمَا قَالَ الْقَائِلُ: وَ حَسْبُکَ دَاءً اَنْ تَبِیتَ بِبِطْنَة ••• وَحَوْلَکَ اَکْبَادٌ تَحِنُّ اِلَی الْقِدِّ»؛
«در حالی که ممکن است در سرزمین «
حجاز» یا «
یمامه» کسی باشد که حتّی امید به دست آوردن یک قرص نان هم نداشته باشد و نه هرگز شکمی سیر خورده باشد، آیا من با شکمی سیر بخوابم در حالی که در اطرافم شکم‌های گرسنه و کبدهای سوزانی باشند؟ و آیا آن‌چنان باشم که آن شاعر گفته است: این درد تو را بس که شب با شکم سیر بخوابی • • • در حالی که در اطراف تو شکم‌هایی گرسنه و به پشت چسبیده باشند».
قرشی بنابی، علی‌اکبر، مفردات نهج البلاغه، برگرفته از مقاله «احتساب»، ص۲۷۱.
