ابوعبیده در شأن نزول
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عامِر‌بن عبداللّه بن جراح بن هلال، از بنی‌حارث‌بن فهر، ابوعُبَیده جَرّاح
از اصحاب رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می باشد.
از زندگی پیش از
اسلام او اطلاعی در دست نیست. فقط گفته‌اند:یکی از
معدود افرادی بود که پیش از ظهور اسلام در
مکّه ، خواندن و نوشتن می‌دانست.
پس از
بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) او را از نخستین اسلام‌آورندگان برشمرده‌اند
که گویا اسلام وی، پیش از ورود حضرت به خانه ارقم بوده است.
نظر به آن‌چه درباره سن او هنگام
مرگ گفته‌اند،
احتمالا هنگام اسلام آوردن،
حدود ۳۰
سال داشته است. پس از اسلام، بر اثر فشار
مشرکان ، پیش از
جعفربن‌ابی‌طالب به
حبشه هجرت کرد
و در هجرت دوم نیز با او همراه‌شد،
سپس به مکه بازگشت
و پس از آن، به مدینه هجرت کرد. پیامبر میان او و سعدبن معاذ،
یا ابوطلحه انصاری
و یا سالم، مولای ابوحذیفه،
عقد برادری بست. وی با محمد‌بن مسلمه نیز برای برخورداری از
میراث یک‌دیگر،
برادر شد.
ابوعبیده از آن‌رو که در جریان
سقیفه بنی‌ساعده نقشی جدّی آفرید،
از سوی
شیعه و
سنی متفاوت شناسانده شده است.
اهل‌سنت او را فردی با فضایل
مسلمانی ذکر کرده‌اند.
امّا شیعیان، خبط و خطاهای بسیاری را در او نشان می‌دهند که از درجه مسلمانی او می‌کاهد.
گفته‌اند که ابوعبیده، در همه
جنگ‌های زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) حضور داشت
و در جنگ بدر، یکی از ۶ فرد تیره بنی حارث‌بن‌فهر بود.
برخی نوشته‌اند که
پدرش عبدالله در این جنگ، در پی ستیز با او بود، امّا او می‌گریخت و چون به‌طور جدّی قصد او کرد، پدرش را کشت.
مقدسی، داستان کشتن پدرش را به‌گونه دیگری نقل می‌کند و می‌نویسد:عبدالله، در حضور وی به پیامبر ناسزا گفت، ابوعبیده
سر او را برید و نزد آن حضرت آورد و
قصه‌اش را باز‌گفت،
امّا ابن‌حجر به نقل از واقدی، درگذشت پدرش را پیش از
ظهور اسلام ذکر کرده است،
بنابراین، می‌توان این داستان را از ساخته‌های عصر فضیلت‌سازی برای
صحابه به‌شمار آورد.
ابوعبیده در جنگ اُحُد شرکت داشت و برخی او را از ثابت‌قدمان این جنگ شمرده‌اند
و گویا در همین جنگ، دو حلقه زره کلاه‌خود پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را که در گونه حضرت فرو رفته بود، با
دندان بیرون کشید و بر اثر آن، دو دندان پیش او کنده شد، ازاین‌رو اثرم
یا اهتم
نام گرفت. واقدی به نقلی دیگر می‌گوید:آن‌کس‌که حلقه‌ها را از چهره پیامبر بیرون‌آورد، شخص دیگر به نام عقبة‌بن وهب‌بن کلده‌بود.
ابوعبیده در
صلح حدیبیّه ، (ششم
هجری ) در شمار گواهان
پیمان قرار داشت
و در همین
سال ، سریه‌ای را به
ذی
القصه رهبری و در سال بعد، سریه خَبَط (سیف‌البحر) را بر ضدّ قبیله جهینه در
ساحل دریا ، فرماندهی کرد.
پیامبر در سال هشتم که سپاه عمروعاص در مشارف
شام به نیروی کمکی نیاز یافت، عده‌ای را به سرپرستی او به آن دیار فرستاد. در این سپاه،
ابوبکر و عمر نیز تحت فرمانش بودند.
در همین واقعه، میان او و عمروعاص بر سر
امامت نماز ، اختلاف افتاد که با
انصراف وی، قضیه خاتمه یافت.
او در
فتح مکه ، فرماندهی بخشی از سپاه را برعهده داشت.
ابوعبیده در
واقعه تبوک حضور داشت و براساس برخی از
روایات شیعیِ منقول از حذیفه و عمار، از کسانی بود که در بازگشت از آن
جنگ ، در ترور ناکام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) شرکت کرد.
در این‌که آیا وی در
جیش اُسامه که در واپسین روزهای
حیات پیامبر سازمان‌دهی شد، حاضر بوده یا نه، اختلاف است. واقدی او را از پیوستگان به سپاه در جُرْف می‌داند،
امّا
ابن ابی‌الحدید ، وی را از کسانی می‌داند که فرمان
رسول خدا را نادیده گرفته و از جیش اُسامه تخلّف کرده‌است.
ابوعبیده، گذشته از فعالیت‌های رزمی، در چند برنامه
تبلیغی نیز حضور داشت. گفته‌اند که پیامبر او را پس از درخواست مُبلّغ از سوی اهالی نجران، به آن‌ها معرفی کرد
و چون اهالی‌نجران به
شکایت از کارگزارشان نزد پیامبر آمده، از او خواستند تا کسی را برای برقراری
عدالت به دیارشان بفرستد، حضرت، ابوعبیده را با وصف «قوی امین» به آن دیار فرستاد.
با توجه به جای‌گاه ابوعبیده در
تاریخ اسلام و نقش‌آفرینی‌های وی در جریان
خلافت ابوبکر و عمر، در کتاب‌های تفسیری، نگاه
شیعه و
سنی درباره او هم‌گون‌نیست.
در ذیل آیه ۱۷۲
سوره آل عمران از ابن‌عباس آمده است
:پس از جنگ احد، وقتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خواست با سپاهی از مسلمانان به تعقیب
مشرکان برود، عده‌ای با وجود خستگی و آثار ناشی از شکست و نیز
ترس و وحشت، به آن حضرت پاسخ مثبت دادند و
خداوند در وصف آنان فرمود:«اَلَّذینَ استَجابوا لِلّهِ و الرَّسولِ مِن بَعدِ ما‌اَصابَهُمُ القَرحُ لِلَّذینَ اَحسَنوا مِنهُم واتَّقوا اَجرٌ‌عَظیم». خداوند در این
آیه ، به آنان که
دعوت خدا و پیامبر را
اجابت کرده و پرهیزکار و نیکوکار بوده‌اند، وعده پاداش بزرگ داده است. در ضمنِ روایت پیشین، نام ابوعبیده نیز آمده است.
سیوطی به نقل از ابن‌عباس، بخشی از آیه ۲۹
سوره فتح :«... سیماهُم فی وُجوهِهِم مِن اَثَرِالسُّجودِ» را اشاره به چند تن، از‌جمله ابوعبیده می‌داند،
امّا نظر به دیگر مصادیقی که سیوطی در ذیل این
آیه بیان می‌کند، آشکارا به‌دست می‌آید که ذکر این مصادیق از باب فضیلت‌سازی است.
آیه ۲۲
سوره مجادله :«لا تَجِدُ قَومًا یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ یوادّونَ مَن حادَّ اللّهَ ورَسولَهُ ولَو کانوا ءاباءَهُم اَو اَبناءَهُم اَو اِخونَهُم قومی را نَیابی که به خداوند و روز بازپسین ایمان داشته باشند و با کسانی‌که با خداوند و پیامبر او مخالفت می‌ورزند، دوستی کنند، هر چند
پدرانشان یا فرزندانشان یا خاندانشان باشند.» ابن‌شوذب بر آن است که این آیه درباره ابوعبیده نازل شده که پدرش را در جنگ بدر به ناچار کشت.
البته با توجه به آن‌چه از واقدی منقول‌است که پدر ابوعبیده پیش از
ظهور اسلام از
دنیا رفته بود،
پذیرش سخن ابن‌شوذب ناموجّه می‌نماید.
ماوردی در ذیل آیه ۹
سوره انسان ،
به نقلی چنین آورده است:این آیه به کسانی اشاره دارد که سرپرستی اسرای بدر را برعهده گرفتند و ابوعبیده نیز از آنان بود:
«إِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ اللّهِ لا نُریدُ مِنکُم جَزاءً و لا شُکورا ما فقط برای خشنودی خداوند شما را
اطعام می‌کنیم، از شما نه پاداشی می‌خواهیم و نه سپاسی»، امّا با توجه به قبل آیه و سیاق مجموعه آیات، و نیز آن‌چه مفسران شیعه و سنی گفته‌اند، شأن نزول آن،
نذر امام علی و
فاطمه (علیهماالسلام) و ایثارگری‌های آنان است،
بنابراین هیچ ارتباطی به سرپرستی اسیران جنگ بدر ندارد.
قتاده از
حسن بصری نقل می‌کند که آیه۹۰
سوره مائده ،
پس از آن نازل شد که جمعی از‌جمله ابوعبیده جراح، در خانه سعدبن‌ابی وقاص گرد آمدند و پس از صرف غذا، با شراب پذیرایی شدند و چون
خبر به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) رسید، این آیه نازل شد:«یاَیُّهَا‌الَّذینَ ءامَنوا اِنَّمَا الخَمرُ... رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَّیطنِ فَاجتَنِبوُه» و بدین‌گونه از نوشیدن شراب نهی شدند.
نقل است که آیه ۵۱
سوره قلم در شأن ابوعبیده و دوستانش نازل شده است، آن‌گاه که پس از نصب علی (علیه‌السلام) به
امامت و
خلافت در
غدیرخم ، به یک‌دیگر می‌گویند:
چشمان پیامبر را ببین که هم‌چون چشمان دیوانگان می‌چرخد
:«و‌اِن یَکادُ الَّذینَ کَفَروا لَیُزلِقونَکَ باَبصرِهِم لَمّا سَمِعُوا الذِّکرَ و یَقولونَ اِنَّهُ لَمجنون»، هرچند با توجّه به نزول آیه که پیش از
هجرت بوده و نیز سیاق آن، این نقل را نمی‌توان پذیرفت.
آیه ۷۴
سوره توبه :«یَحلِفونَ بِاللّهِ ما قالوا و لَقد قالوا کَلِمَةَ الکُفرِ بَعدَ اِسلمِهِم و هَمّوا بِما لَم‌یَنالوا... اینان به خدا سوگند یاد می‌کنند که نگفته‌اند، ولی به راستی سخن کفرآمیز را گفته‌اند، و پس از اسلام‌آوردنشان
کافر شده و آهنگِ کاری را کرده‌اند که به آن دست نیافتند... .» به نقل از حذیفه و عمار، آیه gt;درباره عdarkspan class="p"ده‌ای، از‌جمله ابوعبیده نازل شده که بر آن بودند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را به‌گونه‌ای از پای درآورند.
از
امام باقر و
امام کاظم (علیهماالسلام) نیز در ذیل
آیه ۱۰۸
سوره نساء :«اِذ یُبَیِّتونَ ما لایَرضی مِن القَولِ» نقل شده که این آیه در شأن چند تن از‌جمله ابوعبیده است که در مجالس خود سخنانی برخلاف
رضایت خدا بر
زبان می‌آوردند.
کلینی از
امام صادق (علیه‌السلام) نقل می‌کند که آیات ۷۹-۸۰
سوره زخرف «اَم اَبرَموا اَمرًا فَاِنّا مُبرِمون اَم یَحسَبونَ اَنّا لا نَسمَعُ سِرَّهُم ونَجوهُم» در شأن همه آنان نازل شده که در نشستی پنهانی بر آن شدند تا پس از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نگذارند
خلافت در
بنی‌هاشم باشد،
و در این معاهده، ابوعبیده نقش کاتب را داشته است.
خداوند در این آیات سخن از توطئه آنان به‌میان آورده، می‌فرماید:آنان می‌پندارند ما اسرار پنهانشان را نمی‌دانیم. در همین روایت، آیات ۲۵-۲۶
سوره محمد نیز بر این افراد تطبیق شده
که پس از روشن شدن راه
هدایت ، به گذشته جاهلی خویش بازگشته،
مرتد شدند.
آیه ۷
سوره مجادله را نیز درباره ابوعبیده و جلسه مخفیانه پیش گفته دانسته‌اند
:«ما یَکونُ مِن نَجوی ثَلثَة...».
(۱) الاحتجاج.
(۲) الاستیعاب فی‌معرفة‌الاصحاب.
(۳) اسدالغابة فی معرفة الصحابه.
(۴) الاصابة فی معرفة‌الصحابه.
(۵) انساب الاشراف.
(۶) بحارالانوار.
(۷) البدء و التاریخ.
(۸) البرهان فی تفسیرالقرآن.
(۹) طبری، تاریخ الامم والملوک.
(۱۰) تاریخ خلیفة‌بن‌خیاط.
(۱۱) تاریخ‌العرب.
(۱۲) تاریخ مدینه دمشق.
(۱۳) تاریخ‌الیعقوبی.
(۱۴) تفسیر العیاشی.
(۱۵) ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم.
(۱۶) تفسیر القمی.
(۱۷) تهذیب التهذیب.
(۱۸) جمهرة انساب‌العرب.
(۱۹) حلیة الأولیاء و طبقات الاصفیاء.
(۲۰) الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور.
(۲۱) سیر اعلام‌النبلاء.
(۲۲) السیروالمغازی.
(۲۳) ابن‌هشام، السیرة‌النبویه.
(۲۴) ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه.
(۲۵) صحیح البخاری.
(۲۶) صحیح مسلم با شرح سنوسی.
(۲۷) الطبقات‌الکبری.
(۲۸) فتوح البلدان.
(۲۹) قاموس‌الرجال.
(۳۰) الکافی.
(۳۱) کتاب الخصال.
(۳۲) الکشاف.
(۳۳) کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار.
(۳۴) کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال.
(۳۵) المستدرک علی الصحیحین.
(۳۶) مسند احمدبن حنبل.
(۳۷) المعارف.
(۳۸) المعجم الکبیر.
(۳۹) المغازی.
(۴۰) نفحات الازهار فی خلاصة عبقات.
(۴۱) ماوردی، النکت‌والعیون.
دائرة المعارف قرآن کریم، مقاله «ابو عبیده جرّاح».
