• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوسعید مهلب بن ابی‌صفره

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ابوسعید مهلّب بن ابی‌صفره، از شخصیت‌های خاندان آل‌مهلب می‌باشد؛ این خاندان، خاندانی اصالتا ایرانی‌ منسوب به مهلّب بن ابی‌صُفره بوده، که در اوایل ظهور اسلام برآمد و لااقل تا سده ۷قمری/۱۳میلادی امیران، وزیران، شاعران و دانشمندانی از آن برخاستند.


ابوسعید مهلّب بن ابی‌صفره، (۸۲ق/۶۲۹-۷۰۱م) گفته‌اند که او مقارن فتح مکه به دست پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در سال ۸ق/۶۲۹م زاده شد.
[۱] احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج۶، ص۳۰۳، بیروت، ۱۳۲۸ق.    


از آن پس تا روزگار معاویه از او آگاهیی در دست نیست، ولی چنین می‌نماید که به سپاهیگری می‌پرداخت و در سال ۴۲ق/۶۶۲م همراه جنگجویان مسلمان به جنگ با سیستانیان رفت.
[۲] خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ج۱، ص۲۳۷، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
آنگاه که معاویه، حکم بن عمرو غفاری را به امارت خراسان فرستاد، مهلب همراه او تا هرات و جوزجان پیشروی کرد (سال ۴۴ق/۶۶۴م) و در این جنگ‌ها شجاعت و سخت‌کوشی خود را به اثبات رسانید.
[۳] ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۲۲، بیروت، دارصادر، فهرست.
وی ظاهراً از همان‌جا به پیشروی خود ادامه داد و پاره‌ای از مناطق کوهستانی کابل را نیز تصرف کرد،
[۴] خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ج۱، ص۲۳۹، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
ولی در خراسان نماند و پس از جنگ جبل‌الاشل در سال ۵۰ق/۶۷۰م آن سامان را ترک کرد. در سال ۶۱ق/۶۸۰م که سلم ابن زیاد از سوی یزید بن معاویه امارت خراسان یافت، مهلب نیز دوباره با او وارد خراسان شد
[۵] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۵، ص۲۵۱.    
و به جنگ با طرخون پادشاه سغد
[۶] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
که به درخواست خاتون، فرمانروای بخارا، به جنگ با مسلمانان آمده بود، پرداخت و سرانجام بر او چیره شد
[۷] محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۵۸-۶۰، ترجمۀ ابونصر احمد بن محمد قباوی، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۸] ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۵۲، بیروت، دارصادر، فهرست.
و سایر امیران غیرمسلمان خراسان را مجبور به پرداخت جزیه کرد.
[۹] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۹۴، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.


۲.۱ - جانشینی سلم بن زیاد

هنگامی که سلم بن زیاد در سال ۶۴ق/۶۸۳م پس از مرگ یزید بن معاویه، به علّت پریشانی اوضاع خراسان و مخالفت مردم، آن سامان را به قصد سرخس ترک گفت، به سبب لیاقت و جنگجویی مهلب، وی را به جانشینی خود برگماشت،
[۱۰] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۱۵۵، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
ولی چون سلم مجبور شد بخش‌هایی از خراسان را به سلیمان بن مَرثَد و عبدالله بن خازم دهد، مهلب نیز جای خالی کرد و از خراسان بیرون رفت.
[۱۱] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۵، ص۵۴۶.    


۲.۲ - حکومت بر خراسان

چنین می‌نماید که شورش مردم خراسان بر سلم بن زیاد و نیز خروج مهلب از خراسان، با قیام عبدالله بن زبیر بر ضد امویان و اعلام خلافت خویش در مدینه بی‌ارتباط نبوده است، زیرا مهلب بلافاصله به عبدالله بن زبیر پیوست و در سال ۶۵ق/۶۸۴م از سوی او به امارت خراسان منصوب شد. در این میان ازارقه ــ گروهی از خوارج منسوب به نافع بن ازرق ــ که با استفاده از اوضاع نابسامان خلافت می‌کوشیدند مناطقی را به تصرف درآوردند، به بصره تاختند. مهلب که عازم خراسان بود به خواهش بزرگان بصره پذیرفت که ازارقه را از آن شهر دور سازد بدان شرط که هرچه تصرف کند از آنِ خود او باشد.
[۱۲] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۵۸۴، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
این توافق سپس به تأیید عبدالله بن زبیر نیز رسید و مهلب پس از جنگ‌هایی خوارج را سرکوب کرد.
[۱۳] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۱۹۵-۲۰۰، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
این پیروزی چنان مهلب را در میان بصریان محبوب کرد که بصره را به نام او «بصرۀ مهلب» خواندند.
[۱۴] عبدالله بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۳۹۹، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.    
جنگ‌های مهلّب با ازارقه در عراق و ایران بخش مهمی از تاریخ زندگی اوست. وی از سال ۶۵ تا ۷۷ق/۶۸۴ تا ۶۹۶م تقریباً پی‌درپی با ازارقه جنگ می‌کرد. حکومت مهلب بر خراسان دیری نپایید، زیرا در سال ۶۷ق/۶۸۶م که مُصْعَب بن زبیر خواست مختار ثقفی را در کوفه سرکوب کند، مهلب امارت فارس داشت و از شرکت در جنگ با مختار تن زد، ولی سرانجام با میانجیگری محمّد بن اشعث
[۱۵] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۲۶۸، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
سپاه آراست و به مصعب پیوست.
[۱۶] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۷۲۰، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
[۱۷] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۷۲۲، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
[۱۸] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۷۲۵، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
مهلب پس از پایان کار مختار، دیگر به فارس بازنگشت و از سوی مصعب که می‌خواست میان خود و عبدالملک مروان خلیفۀ دمشق، سدّی پدید آوَرَد، به امارت موصل و جزیره و ارمنستان و آذربایجان منصوب شد.
[۱۹] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۲۷۵، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
وی اندکی بعد به جنگ ازارقه در اهواز رفت و در جنگ میان عبدالملک بن مروان و مصعب بن زبیر شرکت نجست، ولی چون مصعب کشته شد، مهلّب بی‌درنگ به اطاعت عبدالملک گردن نهاد و از مردم برای او بیعت گرفت.
[۲۰] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۳۳۴، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
[۲۱] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۸۰۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
[۲۲] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۸۲۲، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.


۲.۳ - حکومت بر اهواز

در سال ۷۲ق/۶۹۱م از سوی خالد بن عبدالله امیر بصره به حکومت اهواز منصوب شد و از آن پس تا سال ۷۷ق/۶۹۶م سردرپی ازارقه نهاد و آنان را تا فارس تعقیب کرد و سرانجام بر سراسر فارس چیره شد.
[۲۳] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۴۳۷، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
حَجّاج بن یوسف ثقفی که در این هنگام حکومت عراق و قسمت‌هایی از ایران را داشت، والیانی بر شهرهای فارس گمارد، ولی به فرمان عبدالملک نخراج جبال فارس و دارابگرد و اصطخر و فسا» را به مهلب واگذاشت
[۲۴] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۴۳۷، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
[۲۵] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۱۰۰۳-۱۰۰۴، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
تا بتواند از طریق مالیات آن شهرها، مخارج جنگ با ازارقه را تأمین کند. با این همه چنین می‌نماید که از این پس میان وی و خوارج جنگ مهمی رخ نداده باشد.

۲.۴ - حکومت خراسان و سیستان

مهلب در سال ۷۸ق/۶۹۷م
[۲۶] خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ج۱، ص۳۸۶، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
امارت خراسان و سیستان یافت
[۲۷] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۱۰۳۳، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
و اندکی بعد به ماوراءالنهر لشکر کشید. در سال ۸۰ق/۶۹۹م کَش و نَسَف را به محاصره گرفت
[۲۸] خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ج۱، ص۳۶۰، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
و پسر خود یزید را به جنگ امیر خُتل فرستاد
[۲۹] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۴۵۳، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
لشکرکشی او به ماوراءالنهر تا سال ۸۲ق/۷۰۱م به درازا کشید و او سرانجام با مردم کش در مقابل فدیه صلح کرد و به مرو بازگشت.
[۳۰] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۱۰۸۰، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
به روایت خلیفة بن خیاط،
[۳۱] خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۳۶۰، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
مهلب هنگامی که کش را محاصره کرده بود، عبدالرحمن بن محمد اشعث امیر سیستان
[۳۲] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۴۶، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
او را به نافرمانی از حجاج دعوت کرد و مهلب دست از محاصره برداشت و بازگشت، اما درستی این روایت قابل تردید است، زیرا نه تنها مورخان دیگر از این واقعه یاد نکرده‌اند، بلکه ذکری از بروز دشمنی میان حجاج و مهلب در مآخذ نیست. حتی گفته‌اند که حجاج نسبت به مهلب بسیار مهر می‌ورزید و عراقیان را بنده او می‌خواند.
[۳۳] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۴۴۱، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    


۲.۵ - سرانجام

مهلب در راه بازگشت به مرو، در محلی به نام زاغول
[۳۴] محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۵، ص۱۶۱.    
بیمار شد و پسر خود یزید را به جانشینی برگزید
[۳۵] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۴۷۵، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
و اندکی بعد درگذشت. مهلب علاوه بر جنگجویی، به شاعران نیز اقبال تمام داشت و عطایا و صلات گران به آنان می‌بخشید.
[۳۶] ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۵، ص۱۵، بیروت، ۱۹۷۰م، فهرست.
[۳۷] ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۹، ص۱۶، بیروت، ۱۹۷۰م، فهرست.
شاعرانی چون کعب الاشقری از جملۀ ستایندگان او بودند.
[۳۸] ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۴، ص۴۴۱، بیروت، ۱۹۷۰م، فهرست.    


۱. ↑ احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج۶، ص۳۰۳، بیروت، ۱۳۲۸ق.    
۲. ↑ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ج۱، ص۲۳۷، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
۳. ↑ ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۲۲، بیروت، دارصادر، فهرست.
۴. ↑ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ج۱، ص۲۳۹، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
۵. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۵، ص۲۵۱.    
۶. ↑ عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
۷. ↑ محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۵۸-۶۰، ترجمۀ ابونصر احمد بن محمد قباوی، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ۱۳۶۳ش.
۸. ↑ ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۵۲، بیروت، دارصادر، فهرست.
۹. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۹۴، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۱۰. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۱۵۵، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۱۱. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۵، ص۵۴۶.    
۱۲. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۵۸۴، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۱۳. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۱۹۵-۲۰۰، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۱۴. ↑ عبدالله بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۳۹۹، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.    
۱۵. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۲۶۸، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۱۶. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۷۲۰، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۱۷. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۷۲۲، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۱۸. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۷۲۵، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۱۹. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۲۷۵، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۲۰. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۳۳۴، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۲۱. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۸۰۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۲۲. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۸۲۲، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۲۳. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۴۳۷، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۲۴. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۴۳۷، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۲۵. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۱۰۰۳-۱۰۰۴، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۲۶. ↑ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ج۱، ص۳۸۶، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
۲۷. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۱۰۳۳، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۲۸. ↑ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ج۱، ص۳۶۰، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
۲۹. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۴۵۳، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۳۰. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۱۰۸۰، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۳۱. ↑ خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۳۶۰، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
۳۲. ↑ عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج۱، ص۲۴۶، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
۳۳. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۴۴۱، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۳۴. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۵، ص۱۶۱.    
۳۵. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۴۷۵، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۳۶. ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۵، ص۱۵، بیروت، ۱۹۷۰م، فهرست.
۳۷. ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۹، ص۱۶، بیروت، ۱۹۷۰م، فهرست.
۳۸. ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۴، ص۴۴۱، بیروت، ۱۹۷۰م، فهرست.    


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آل‌مهلب»، ج۲، ص۴۷۳.    

رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 82 (قمری)
جعبه ابزار