• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوربیع تلمسانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تِلِمْسانی، ابوربیع سلیمان بن علی کومّی (و نه کوفی)، ملقب به عفیف‌الدین (د ۶۹۰ق/۱۲۹۱م)، شاعر، ادیب و عارف سدۀ ۷ق.


اصل او از قبیله کومّیه در مراکش بود.
[۱] ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۶، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۲] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۳۴۵، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
صفدی نیز نام یکی از نیاکان وی را یاتینَن نوشته
[۳] صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۰۸، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
که تصحیف فاحشی از اسم یاسین است که در منابع کهن
[۴] ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۰، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
[۵] ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۶، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
بدان اشاره شده است. بروکلمان نیز به این اشتباه درافتاده است.
عفیف‌الدین در تلمسان زاده شد
[۶] ابن خطیب، محمد، ج۲، ص۴۵۰، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
و با بنی زیّان (۶۳۳-۹۶۲ق) که از جانب فاطمیان بیش از ۳ سده بر مغرب اوسط (الجزایر کنونی) حکومت کردند، معاصر شد.
[۷] موسی پاشا، عمر، ج۱، ص۱۴، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.


وی ظاهراً در جوانی به مصر رفت و به خدمت شیخ و استادش، محمد قونوی (د ۶۷۲ ق) رسید و با عارف نامدار ابن سبعین (د ۶۶۹ ق) دیدار کرد. ابن سبعین جدّ مادری عفیف بود
[۸] ابن عماد، عبدالحی، ج۵، ص۴۱۲، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق.
و گویند که در این دیدار، عفیف را از شیخش قونوی نیز برتر شمرد.
[۹] ابن عماد، عبدالحی، ج۵، ص۴۱۲، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق.


تلمسانـی ظاهراً از طریق قونوی با عرفان ابن عربی (د ۶۳۸ق) نیز آشنا شد. چه، او به اعتقاد صفدی در گفتار و کردار شیوۀ ابن عربی را اختیار کرده بود.
[۱۰] صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۱۰، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۱۱] ابن شاکر کتبی، محمد، ج۲، ص۷۳، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
وی آن‌گاه در خانقاه سعید السعدای قاهره اقامت گزید و با شمس‌الدین ایکی، شیخ‌الشیوخ آن‌جا ارتباط یافت.
[۱۲] صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۱۰، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
او در قاهره در ۶۶۱ ق/۱۲۶۳م صاحب فرزندی به نام شمس‌الدین محمد شد.
[۱۳] ابن فرات، محمد، ج۸، ص۸۸، تاریخ، بیروت، ۱۹۳۶م.


در منابع به سفر عفیف‌الدین به آسیای صغیر (= روم) نیز اشاره شده است. گویند که وی در روم ۴۰ نوبت و هر بار ۴۰ روز خلوت گزید،
[۱۴] ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۰، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
اما ذهبی این روایت را مبالغه‌آمیز می‌خواند.
[۱۵] ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۷، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
تلمسانی بعدها عازم دمشق شد و در برخی از مشاغل دولتی به خدمت پرداخت. صفدی او را مسئول خزانه‌داری دمشق خوانده است،
[۱۶] صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۰۹، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
اما گروهی فرزندش محمد را عهده‌دار این منصب دانسته‌اند.
[۱۷] صقاعی، فضل‌الله، ج۱، ص۸۲، تالی کتاب وفیات الاعیان، به کوشش ژاکلین سوبله، دمشق، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۱۸] ابن فرات، محمد، ج۸، ص۸۵، تاریخ، بیروت، ۱۹۳۶م.


عفیف‌الدین در سرزمین شام اعتبار فراوانی کسب کرد
[۱۹] ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۶، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۲۰] صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۰۸، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
داستان مشاجرۀ او با اسعد ابن سدید که در رکاب ملک منصور به دمشق آمده بود، بیانگر منزلت و جایگاه والای او در نزد مردم و حاکم دمشق است.
[۲۱] صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۰۹، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۲۲] ابن شاکر کتبی، محمد، ج۲، ص۷۲-۷۳، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.


گویند که تلمسانی در علوم مختلفی چون نحو ، ادب، فقه ، اصول دین ، منطق ، الاهیات و ریاضیات تبحر داشت و صاحب تألیف بود.
[۲۳] ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۰، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.


بسیاری از علما و فقیهان اهل سنت به سبب گرایش‌های عرفانی عفیف سخت بر او تاخته‌اند. ذهبی وی را از زندیقان عارف خوانده، می‌نویسد که او، فرقه عرفانی نُصَیْریه از غُلات شیعه را جزئی از خود می‌دانست. نیز وی را به شراب‌خواری، فساد اخلاقی و تعصب نسبت به نظریه وحدت وجود متهم می‌کند.
[۲۴] ذهبی، محمد، ج۵، ص۳۶۷، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
[۲۵] ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۷، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
اما ابن تیمیه (د ۷۲۸ق) بزرگ‌ترین مخالف اوست و در نامه‌ای که به شیخ نصر منبجی (د ۷۱۹ق) نوشته، به عقاید ابن عربی ، قونوی ، ابن سبعین و عفیف تلمسانی سخت تاخته، و تلمسانی را فاجر، خبیث‌ترین و کافرترین همه عارفان شمرده، و معتقد است که وی، همه محرّمات را حلال می‌شمرد.
[۲۶] ابن تیمیه، احمد، ج۱، ص۱۸۴، مجموعة الرسائل و المسائل، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.

برخی از منابع شیعی او را شیعی متعصب و متعهد خوانده‌اند،
[۲۷] صدر، حسن، ج۱، ص۱۲۹، تأسیس الشیعة، بغداد، ۱۳۵۴ق.
[۲۸] امین، محسن، ج۷، ص۳۰۸، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
اما دلیلی بر این ادعا ذکر نکرد‌ه‌اند و ۳ قصیده‌ای که در آن‌ها به شخصیت‌های شیعه اشاره شده، چیزی را ثابت نمی‌کند.
[۲۹] موسی پاشا، عمر، ج۱، ص۴۸-۵۰، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.


از میان شاگردان او می‌توان به چند تن اشاره کرد: یکی محمود بن طی عجلونی (د ۷۳۴ق) است که مبلغ مشرب عرفانی تلمسانی و حافظ بیش‌تر اشعار او نیز بوده است
[۳۰] صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۱۰، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۳۱] ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۶، ص۸۴، الدرر الکامنة، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
دیگر یوسف بن زکی (د ۷۴۲ق) است که به بهانۀ گمراهی استاد از او کنار گرفت.
[۳۲] ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۶، ص۲۲۹، الدرر الکامنة، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۳۳] ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۶، ص۲۳۲، الدرر الکامنة، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.


عفیف‌الدین برادری هم به نام محمد داشته که در سوگش شعر گفته است.
[۳۴] ابن شاکر کتبی، محمد، ج۲، ص۲۶۳، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.


وی سرانجام در دمشق درگذشت و در گورستان صوفیه به خاک سپرده شد.
[۳۵] ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۰، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
[۳۶] ابن شاکر کتبی، محمد، ج۲، ص۷۳، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
گویند که او در بستر مرگ نیز از عرفان و خداشناسی خود سخن می‌گفت.
[۳۷] ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۷، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
[۳۸] ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۱، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
از آن‌جا که وی هنگام مرگ ۸۰ ساله بود،
[۳۹] ابن حبیب، حسن، ج۱، ص۱۴۷، تذکرة النبیه، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۷۶م.
[۴۰] مقریزی، احمد، ج۲، ص۲۳۲، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
ناچار باید تولد او را ۶۱۰ق/۱۲۱۳م دانست، برخلاف ابن تغری بردی که ۶۲۰ ق
[۴۱] ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۶، ص۳۹، به کوشش محمد محمدامین، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م.    
و بروکلمان که ۶۱۳ ق را پیشنهاد کرده‌اند.



۱۱.۱ - دیوان شعر

به جز رساله‌ای در عروض و دیوان شعر، سایر مؤلفات تلمسانی، شروحی بر نوشته‌های پیشینیان است. دیوان وی در سال‌های ۱۲۸۱ و ۱۲۸۷ق در قاهره و در ۱۸۸۵م در بیروت منتشر شد و در ۱۹۱۱م به فرانسه ترجمه گشت.
[۴۲] مقریزی، احمد، ج۲، ص۲۳۲، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۴۳] موسی پاشا، عمر، ج۱، ص۵۹، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
یوسف زیدان نیز جزء نخست آن را در اسکندریه (۱۹۹۰م) منتشر نموده است. شعر او، اگرچه از نظر ابن جزری در اوج شیوایی است،
[۴۴] ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۱، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
به عقیدۀ برخی از معاصران گاه به ضعف می‌گراید.
[۴۵] فروخ، عمر، ج۳، ص۶۵۸، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۴م.

نسیب و غزل عرفانی از مضامین اصلی شعر او ست. نام معاشیق عرب، باده و نام‌های گوناگون آن، همه رمزِ اندیشه‌های عرفانی او شده‌اند. بیان غیرمستقیم و گاه صریح عقاید عرفانی نیز در اشعار او جایگاه خاصی دارد و گاهی صریحاً عقیدۀ خویش را در باب خداوند ، عقل ، حقیقت، حسن، کمال، روزگار، پیامبران ، عارفان و مسئله وحدت مطلق و... اظهار می‌دارد.
[۴۶] موسی پاشا، عمر، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
شاعر هیچ یک‌ از حاکمان و سلاطین زمان خود را مدح نگفته است. در دیوان وی تنها یک قطعه ۷ بیتی به مدح گروهی از مشایخ صوفیه اختصاص یافته است.
[۴۷] تلمسانی، عفیف‌الدین سلیمان، ج۱، ص۱۰۴- ۱۰۵، دیوان، به کوشش یوسف زیدان، قاهره، ۱۹۸۹م.
وی گویا در رثای برادرش محمد، همچنین فرزندش محمد (الشاب الظریف) اشعار فراوانی سروده بوده است
[۴۸] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۳۳۴، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
و زیدان در مقدمه دیوان ۱۳ بیت از یکی از مرثیه‌های وی را به نقل از کتابهای شرح احوال او آورده است.
[۴۹] زیدان، یوسف، ج۱، ص۱۹-۲۱، مقدمه بر دیوان (نک‌ : هم‌، تلمسانی).
او در این ابیات به خط بسیار زیبای فرزند و سالخوردگی خود و همسرش اشاره می‌نماید. در شعر او تأثیر قرآن و حدیث غالباً به صورت عبارات گزینشی آشکار است.
[۵۰] تلمسانی، عفیف‌الدین سلیمان، دیوان، سطرهای ۲، ۳، ج۱، ص۸۵ -۸۶، به کوشش یوسف زیدان، قاهره، ۱۹۸۹م.
[۵۱] تلمسانی، ج۱، ص۹۵، سطر ۳، عفیف‌الدین سلیمان، دیوان، به کوشش یوسف زیدان، قاهره، ۱۹۸۹م.
[۵۲] تلمسانی، ج۱، ص۱۱۸، سطر ۵، عفیف‌الدین سلیمان، دیوان، به کوشش یوسف زیدان، قاهره، ۱۹۸۹م.


۱۱.۲ - آثار چاپی

شرح منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری .
[۵۳] ابن شاکر کتبی، محمد، ج۲، ص۷۲، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
[۵۴] جامی، عبدالرحمان، نفحات‌الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، ۱۳۳۶ش.
این شرح را عبدالحفیظ منصور در ۱۹۸۹م در تونس منتشر کرد. جامی آن‌را نیکو و مبنی بر قواعد علم و عرفان و منبعی ذوقی و وجدانی خوانده است.
[۵۵] جامی، عبدالرحمان، ج۱، ص۵۷۱، نفحات‌الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، ۱۳۳۶ش.
شروح دیگر منازل، عموماً متأثر از شرح تلمسانی است. مثلاً عبدالرزاق قاسانی در شرح خود (چ قم، ۱۳۷۲ش)، اغلب جمله‌ها و واژگان تلمسانی یا محتوای آن‌ها را تکرار نموده، و تنها در موارد اندکی با وی مخالف است.

۱۱.۳ - آثار خطی

شرح اسماءالله الحسنی؛ شرح مقامات نفَّری؛ شرح فصوص الحکم ابن عربی ؛ شرح قصیدۀ عینیه ابن سینا که آن را الکشف و البیان فی علم معرفة الانسان نامیده است؛ شرح تائیه ابن فارض معروف به نظم السلوک
[۵۶] برای نسخه خطی آثار رجوع کنید به، زیدان، ج۱، ص۳۲-۴۳، یوسف، مقدمه بر دیوان (نک‌ : هم‌، تلمسانی).
رسالة فی علم العروض.
[۵۷] موسی پاشا، عمر، ج۱، ص۶۱، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.


(۱) ابن تغری بردی، المنهل الصافی، به کوشش محمد محمدامین، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م.
(۲) ابن تیمیه، احمد، مجموعة الرسائل و المسائل، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۳) ابن جزری، محمد، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
(۴) ابن حبیب، حسن، تذکرة النبیه، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۷۶م.
(۵) ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
(۶) ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
(۷) ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۸) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق.
(۹) ابن فرات، محمد، تاریخ، بیروت، ۱۹۳۶م.
(۱۰) ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۱۱) امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۲) تلمسانی، عفیف‌الدین سلیمان، دیوان، به کوشش یوسف زیدان، قاهره، ۱۹۸۹م.
(۱۳) جامی، عبدالرحمان، نفحات‌الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، ۱۳۳۶ش.
(۱۴) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
(۱۵) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
(۱۷) زیدان، یوسف، مقدمه بر دیوان (نک‌ : هم‌، تلمسانی).
(۱۸) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۱۹) صقاعی، فضل‌الله، تالی کتاب وفیات الاعیان، به کوشش ژاکلین سوبله، دمشق، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۲۰) فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۴م.
(۲۱) مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
(۲۲) موسی پاشا، عمر، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۲۳) صدر، حسن، تأسیس الشیعة، بغداد، ۱۳۵۴ق.

۱. ↑ ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۶، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۲. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۳۴۵، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۳. ↑ صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۰۸، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۴. ↑ ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۰، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
۵. ↑ ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۶، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۶. ↑ ابن خطیب، محمد، ج۲، ص۴۵۰، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
۷. ↑ موسی پاشا، عمر، ج۱، ص۱۴، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۸. ↑ ابن عماد، عبدالحی، ج۵، ص۴۱۲، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق.
۹. ↑ ابن عماد، عبدالحی، ج۵، ص۴۱۲، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق.
۱۰. ↑ صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۱۰، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۱۱. ↑ ابن شاکر کتبی، محمد، ج۲، ص۷۳، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۱۲. ↑ صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۱۰، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۱۳. ↑ ابن فرات، محمد، ج۸، ص۸۸، تاریخ، بیروت، ۱۹۳۶م.
۱۴. ↑ ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۰، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
۱۵. ↑ ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۷، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۱۶. ↑ صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۰۹، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۱۷. ↑ صقاعی، فضل‌الله، ج۱، ص۸۲، تالی کتاب وفیات الاعیان، به کوشش ژاکلین سوبله، دمشق، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۱۸. ↑ ابن فرات، محمد، ج۸، ص۸۵، تاریخ، بیروت، ۱۹۳۶م.
۱۹. ↑ ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۶، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۲۰. ↑ صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۰۸، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۲۱. ↑ صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۰۹، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۲۲. ↑ ابن شاکر کتبی، محمد، ج۲، ص۷۲-۷۳، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۲۳. ↑ ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۰، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
۲۴. ↑ ذهبی، محمد، ج۵، ص۳۶۷، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
۲۵. ↑ ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۷، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۲۶. ↑ ابن تیمیه، احمد، ج۱، ص۱۸۴، مجموعة الرسائل و المسائل، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۲۷. ↑ صدر، حسن، ج۱، ص۱۲۹، تأسیس الشیعة، بغداد، ۱۳۵۴ق.
۲۸. ↑ امین، محسن، ج۷، ص۳۰۸، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۲۹. ↑ موسی پاشا، عمر، ج۱، ص۴۸-۵۰، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۳۰. ↑ صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۴۱۰، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۳۱. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۶، ص۸۴، الدرر الکامنة، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۳۲. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۶، ص۲۲۹، الدرر الکامنة، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۳۳. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۶، ص۲۳۲، الدرر الکامنة، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۳۴. ↑ ابن شاکر کتبی، محمد، ج۲، ص۲۶۳، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۳۵. ↑ ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۰، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
۳۶. ↑ ابن شاکر کتبی، محمد، ج۲، ص۷۳، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۳۷. ↑ ذهبی، محمد، ج۱، ص۴۰۷، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۶۸۱-۶۹۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۳۸. ↑ ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۱، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
۳۹. ↑ ابن حبیب، حسن، ج۱، ص۱۴۷، تذکرة النبیه، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۷۶م.
۴۰. ↑ مقریزی، احمد، ج۲، ص۲۳۲، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
۴۱. ↑ ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۶، ص۳۹، به کوشش محمد محمدامین، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م.    
۴۲. ↑ مقریزی، احمد، ج۲، ص۲۳۲، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
۴۳. ↑ موسی پاشا، عمر، ج۱، ص۵۹، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۴۴. ↑ ابن جزری، محمد، ج۱، ص۸۱، تاریخ حوادث الزمان و انبائه، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
۴۵. ↑ فروخ، عمر، ج۳، ص۶۵۸، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۴م.
۴۶. ↑ موسی پاشا، عمر، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۴۷. ↑ تلمسانی، عفیف‌الدین سلیمان، ج۱، ص۱۰۴- ۱۰۵، دیوان، به کوشش یوسف زیدان، قاهره، ۱۹۸۹م.
۴۸. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۳۳۴، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۴۹. ↑ زیدان، یوسف، ج۱، ص۱۹-۲۱، مقدمه بر دیوان (نک‌ : هم‌، تلمسانی).
۵۰. ↑ تلمسانی، عفیف‌الدین سلیمان، دیوان، سطرهای ۲، ۳، ج۱، ص۸۵ -۸۶، به کوشش یوسف زیدان، قاهره، ۱۹۸۹م.
۵۱. ↑ تلمسانی، ج۱، ص۹۵، سطر ۳، عفیف‌الدین سلیمان، دیوان، به کوشش یوسف زیدان، قاهره، ۱۹۸۹م.
۵۲. ↑ تلمسانی، ج۱، ص۱۱۸، سطر ۵، عفیف‌الدین سلیمان، دیوان، به کوشش یوسف زیدان، قاهره، ۱۹۸۹م.
۵۳. ↑ ابن شاکر کتبی، محمد، ج۲، ص۷۲، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
۵۴. ↑ جامی، عبدالرحمان، نفحات‌الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، ۱۳۳۶ش.
۵۵. ↑ جامی، عبدالرحمان، ج۱، ص۵۷۱، نفحات‌الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، ۱۳۳۶ش.
۵۶. ↑ برای نسخه خطی آثار رجوع کنید به، زیدان، ج۱، ص۳۲-۴۳، یوسف، مقدمه بر دیوان (نک‌ : هم‌، تلمسانی).
۵۷. ↑ موسی پاشا، عمر، ج۱، ص۶۱، العفیف التلمسانی، شاعر الوحدة‌ المطلقة، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تلمسانی»، ج۱۶، شماره۶۰۷۵.    




جعبه ابزار