ابوبشر متی بن یونس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَبوبَشْرْ مَتَّی بْنِ یونُس، منطقی و
مترجم برجستۀ آثار یونانی از سریانی به
عربی (د ۳۲۸ ق / ۹۴۰ م) میباشد. تحصیل و تدریس او در
بغداد بود و در تدریس
منطق شهرت زیادی داشت. وی را باید از جملۀ برجستهترین کسانی دانست که در ایجاد تمایل و آشنایی
مسلمانان با تفکر یونانی سهمی بسزا داشتهاند. چنانکه گفتهاند در مجالس درسش هفتاد دفتر از تفاسیر و شروح او بر آثار منطقی
ارسطو نوشته شد. نزدیک به ۲۰ اثر که غالب آنها
ترجمه و شرح آثار اسکندرانیان و یونانیان بهویژه ارسطوست، از او نام بردهاند.
دربارۀ خاستگاه، تولد و زندگی ابوبشر آگاهی چندانی در دست نداریم. یونانی بودن او
نیز ظاهراً وجهی ندارد، جز آنکه
قفطی او را متی ابنیونان خوانده است
.
ابوبشر در مدرسۀ مَرماری دیرِ قُنّی ــ نزدیک بغداد و از توابع
نهروان آن روزگار ــ رشد یافت
سارتن
به اشتباه، دیر قنی را در
شام دانسته است
او در آنجا نزد دو
راهب آن مدرسه به نام روفیل (توفیل؟) و بنیامین دانش آموخت
.
ظاهراً وی نخستینبار در همین مدرسه با آثار
ارسطو آشنا شد و پس از آنکه به بغداد رفت، از طریق دو استاد معروف خود
ابواسحاق ابراهیم قویری و
ابویحیی ابراهیم مروزی که هر دو از وارثان مکتب علمی و فرهنگی
اسکندریه بودند
، بیش از پیش با آثار و اندیشههای ارسطو و شارحان او آشنا شد و بهویژه به تحصیل منطق نزد آن دو و
ابواحمد بن کرنیب پرداخت
.
ابوبشر در این فن چندان پرآوازه شد که نه تنها هر روز صدها تن در حلقۀ درس
منطق او در بغداد حاضر میشدند
و او را پیشوای منطقیان روزگار خود میدانستند
، بلکه آثار او عمدهترین مأخذ و مستند دانشمندان و طالبان
فلسفه بود
.
با اینهمه در مناظرهای که میان او و
ابوسعید سیرافی در ۳۲۶ ق / ۹۳۸ م در مجلس فضل بن جعفر بن فرات وزیر رخ داد، ابوبشر مغلوب شد
.
یاقوت به نقل از
ابوحیان و به تبع او برخی از نویسندگان متأخر، تاریخ آن مناظره را سال ۳۲۰ ق نوشتهاند، اما با توجه به آنکه ابوحیان به صراحت از سال ۳۲۶ق یاد کرده است
، آن مناظره میبایست در دومین دورۀ وزارت فضل بن جعفر بن فرات اتفاق افتاده باشد.
به هر حال ابوبشر را باید از جملۀ برجستهترین کسانی دانست که در ایجاد تمایل و آشنایی مسلمانان با تفکر یونانی سهمی بسزا داشتهاند. چنانکه گفتهاند در مجالس درسش هفتاد دفتر از تفاسیر و شروح او بر آثار منطقی ارسطو نوشته شد
.
از آنجا که قصد وی تعلیم و تفهیم بود، مطالب پیچیده را با عباراتی روان و ساده شرح و بیان میکرد، چندانکه گفتهاند
ابونصر فارابی سادهنویسی و تفهیم معانی پیچیده را با عباراتی قابل فهم از ابوبشر فرا گرفت
. اما اینکه فارابی واقعاً شاگرد مستقیم ابوبشر بوده باشد
، محل تردید است، چه، نه تنها نویسندگان متقدم به این نکته اشاره نکردهاند، بلکه قفطی یادآوری کرده که ابونصر به سال از ابوبشر کمتر و به دانش فزونتر بوده است (ص ۲۷۸). به علاوه، فارابی از
یوحنا ابن حیلان به عنوان استاد خود در منطق یاد کرده است
؛ اما احتمال این معنی را که فارابی در بغداد، در خیل کسانی که از مجالس درس ابوبشر استقبال میکردند، به این مجالس نیز رفته باشد
، به کلی نمیتوان نفی کرد.
از شاگردان مشهور ابوبشر باید از
ابوسلیمان منطقی سجستانی و
یحیی ابن عدی که خود از منطقیان و
مترجمان برجستۀ روزگار خویش بودند، یاد کرد
. ابوبشر در بغداد درگذشت.
نزدیک به ۲۰ اثر که غالب آنها
ترجمه و شرح آثار اسکندرانیان و یونانیان بهویژه ارسطوست، از او نام بردهاند. با آنکه وی ظاهراً یونانی نمیدانست
که از
ترجمۀ سوفسطیقای ارسطو توسط او به سریانی یاد کرده است، در
ترجمه از
سریانی به
عربی بسیار دقیق بود و برای تفسیر و تفهیم دقیق مطالب، به
ترجمههای پیش از خود یا شروح سریانی آنها مراجعه میکرد. گفتهاند که او
ترجمۀ عربی کتاب
آنالوطیقای ارسطو توسط تیادوروس را برای حوزۀ درسی خود انتخاب کرد و
ترجمۀ ابن بطریق از همان رساله را مردود شمرد
. والزر بررسی جامعی دربارۀ
ترجمههای ابوبشر به عمل آورده و گاه آنها را با متون یونانی و سریانی برخی از آثار ارسطو مقایسه کرده است
.
۱.
ترجمۀ شرح مفصل الیمپیودروس بر آثار علوی ارسطو، که
ابوعمرو طبری هم به روایت از ابوبشر متی بر آن تعلیقه نوشت
، که
ترجمۀ آن را به ابوبشر طبری نسبت داده و بیگمان در این نسخه میان ابوبشر متی و ابوعمرو طبری خلطی روی داده است
(ذیل کتاب الحسّ و المحسوس).
۲. تفسیر آنالوطیقای اول (
قیاس) ارسطو. ابوبشر نخستین کسی بود که دو مقالۀ تمام از آن را تفسیر کرد
.
۳.
ترجمۀ آنالوطیقای دوم (
برهان). این رساله را
اسحاق بن حنین به سریانی
ترجمه کرده بود و ابوبشر آن را به عربی بازگردانید و تفسیری بر آن نوشت
. این رساله به کوشش
عبدالرحمن بدوی در جزو منطق ارسطو
منتشر شده است (کویت/ بیروت، ۱۹۸۰ م).
۴.
ترجمۀ بوطیقا (
شعر) ارسطو از سریانی به عربی
. نخستین بار مارگلیوث اعلام کرد که این
ترجمه از آنِ ابوبشر است و همو آن را در ۱۸۸۷ م در آکسفورد انتشار داد
. سپس تکاچ به اشاره و نظارت آکادمی علوم وین به تحقیق و ویرایش مجدد آن همت گماشت، ولی عمرش به سرآمد و پس از مرگ او در سالهای ۱۹۲۳ تا ۱۹۲۸ م متن عربی همراه با
ترجمۀ لاتین آن در وین منتشر شد. عبدالرحمن بدوی نیز در ۱۹۵۳ م آن را در
قاهره به طبع رسانید و در ۱۹۶۷ م ویرایش جدیدی از آن توسط شکری محمد عیاد در قاهره منتشر شد.
۵.
ترجمۀ اعتبار الحکم و تعقب المواضع ثامسطیوس
.
۶. شرح کتاب
ایساغوجی (مقدمه یا مدخل بر منطق)
فرفوریوس .
۷. شرح باری ارمیناس (
قضایا) ارسطو
.
۸. تعلیقات بر الحس و المحسوس ارسطو که به گفتۀ
ابن ندیم این تعلیقات را ابو عمرو طبری به روایت از ابوبشر بر آن کتاب نوشت
.
۹.
ترجمۀ بخشی از مقالۀ اول السماء و العالم ارسطو
و نیز
ترجمۀ شرح
اسکندر افرودیسی بر آن کتاب که ابوزکریا یحیی بن عدی شاگرد ابو بشر آن تهذیب کرد
.
۱۰. شرح بر شرح ثامسطیوس بر
سماع طبیعی ارسطو به سریانی
.
۱۱.
ترجمۀ سوفسطیقای ارسطو به سریانی
.
۱۲. شرح کتاب الطبیعۀ ارسطو که بدوی آن را همراه شروح دیگر در قاهره (۱۹۶۴، ۱۹۶۵ م) منتشر کرده است.
۱۳. تفسیر مقالۀ اول طوبیقا (
جدل) ارسطو
.
۱۴. تعلیقات بر رسالۀ الفصول اسکندر افرودیسی که عبدالرحمن بدوی آن را در کتاب ارسطو عندالعرب
منتشر کرده است (کویت، ۱۹۷۸ م).
۱۵. شرح
قاطیغوریاس ارسطو
.
۱۶.
ترجمۀ کنّاش صغیر یحیی بن سرابیون
.
۱۷.
ترجمۀ شرح الیمپیودروس بر کتاب الکون و
الفساد ارسطو. این
ترجمه را یحیی بن عدی شاگرد ابوبشر تهذیب کرد
. ابن ندیم در جای دیگر
از
ترجمۀ شرح اسکندر افرودیسی بر همان کتاب به دست ابوبشر متی یاد کرده است.
۱۸.
ترجمۀ مقالۀ یازدهم (مقالة اللام) از
مابعدالطبیعه ارسطو و
ترجمۀ تفسیر اسکندر افرودیسی بر آن
که بخشی از آن در ۱۹۴۸ م توسط بوئیژ منتشر شد
. عبدالرحمن بدوی نیز آن را در
کویت (۱۹۷۸ م) منتشر کرد.
۱۹. مقالة فی مقدمات صدر بها کتاب
آنالوطیقا .
۲۰. المقاییس الشرطیة
.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱) ابن ابیاصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ ق / ۱۸۸۲ م.
(۲) ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان.
(۳) ابنعبری، گریگوریوس، تاریخ مختصر الدول، بیروت، ۱۹۵۸ م.
(۴) ابن ندیم، ابوالفرج، الفهرست.
(۵) ابن ندیم، الفهرست، به کوشش گ. فلوگل، لایپزیک، ۱۸۷۲ م.
(۶) ابوحیان توحیدی، الامتاع و المؤانسة، به کوشش احمد امین و احمدالزین، قاهره، ۱۹۳۹ م.
(۷) بدوی، عبدالرحمن، ارسطو عندالعرب، کویت، ۱۹۷۸ م.
(۸) بدوی، عبدالرحمن، منطق ارسطو، کویت / بیروت، ۱۹۸۰ م.
(۹) دانشنامه.
(۱۰) سارتن، جورج، مقدمه بر تاریخ علم،
ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران، ۱۳۵۳ ش.
(۱۱) عقیقی، المستشرقون.
(۱۲) قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، به کوشش بولیوس لیپرت، لایپزیک، ۱۹۰۳ م.
(۱۳) مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، بغداد، ۱۳۵۷ ق.
(۱۴) حموی، یاقوت، معجم الادبا.
(۱۵) حموی، یاقوت، معجم البلدان.
(۱۶) .Sufer، Heinrich، Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke، Leipzig، ۱۹۰۰
(۱۷) .Walzer، Richard، Greek Arabic، London، ۱۹۶۳
سیدجعفر سجادی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوبشر متی بن یونس».
