ابوالقاسم بن احمد برزلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُرْزُلی، ابوالقاسم بن احمد بن محمد مُعتل‌ّ بَلَوی قیروانی (د۸۴۰ق/ ۱۴۳۶م)،
فقیه و خطیب
و نویسنده
مالکی از قبیله بنوبِرزالَه (بُرزُلَه)
تونس است. وی منسوب به بُرزُله، یکی از نواحی قیروان است.
نام
و نسب او را به صورت ابوالقاسم بن محمد بن اسماعیل بلوی نیز آورده‌اند.
در قیروان به
دنیا آمد
و مدت سی تا چهل
سال در محضر ابن عَرَفَه
و استادان بزرگ دیگر به
تحصیل پرداخت،
و در شهر
تونس مدرّس
فقه و امام جامع زیتونه (زیتونه، جامع) شد.
با توجه به تاریخ درگذشت برزلی که در ۱۰۳ سالگی او رخ داده است؛ می‌توان حدود سال ۷۳۸ق/ ۱۳۳۷م را برای تاریخ تولد او تخمین زد.
به نظر می‌رسد برزلی مهمترین دوره آموزش خود را در شهر تونس سپری کرده باشد. وی از بسیاری مشایخ زمان خود همچون
ابن عرفه، ابن مرزوق‌ِ جدّ، ابوالحسن بَطَرنی، احمد بن محمد بن حیدرة توزری، ابوعبدالله شبیبی
و احمد بن حاجه، در علوم گوناگون چون
فقه، فرایض،
حدیث،
تفسیر و قرائت دانش اندوخت
و از استادان خود
اجازه روایت آثارشان را کسب کرد.
بنا به پاره‌ای‌از منابع، وی حدود۴۰ سال ملازم استاد خود، ابن‌عرفه (د ۸۰۳ق/ ۱۴۰۱م) بوده است.
ظاهراً وی پس از وفات ابن عرفه، راهی
حج شد
و در بازگشت (۸۰۶ق/۱۴۰۳م)، به
قاهره رفت.(
که به سال ۸۰۰ق اشاره دارد.)
او در آن دیار به تدریس پرداخت
و بسیاری کسان از جمله
ابن حجر عسقلانی و احمد بن یونس از وی دانش اندوختند.
در میان دیگر شاگردان او باید از کسانی مانند
ابن ناجی و ابوالعباس احمد بن عبدالرحمان، معروف به حلولو نام برد.
برزلی در علم فقه به مرتبه‌ای رفیع دست یافت
و پس از وی فتواهایش در بسیاری از آثار وارد گشت.
برزلی پس از چند سال
اقامت در قاهره، به تونس بازگشت. وی در این زمان به عنوان
فقیه مورد توجه
و طرف
مشورت سلطان وقت بود.
شأن علمی وی بدان پایه رسید که پس از وفات استادش،
ابومهدی غبرینی در ۸۱۵ق/۱۴۱۲م، امام
و خطیب جامع اعظم زیتونه شد
و تا آخر
عمر در این مقام باقی ماند.
از موضوعات قابل توجه در دوره
امامت برزلی در جامع زیتونه، بروز درگیری‌هایی میان سپاه حفصی با برخی قبایل عرب منطقه در ۸۳۷ق/۱۴۳۴م بود. در این درگیری‌ها که به شکست
اعراب منتهی گشت، برزلی به عنوان مقامی روحانی، سعی در تهییج
و تحریک مردم برای مقابله با این قبایل داشت
او همچنین به
قتل و کشتار ایشان
فتوا داد
و آنها را «
حَربی» خواند.
نیز گفته شده که شاید پیروزی حفصی‌ها بر قبایل عرب به برکت استجابت دعای برزلی بوده است
برزلی یکی از مشایخ
مذهب مالکی است که افزون بر فتواهای خود، به نقل
و گردآوری مجموعه‌ای از فتواهای دیگر بزرگان این
مذهب نیز پرداخته است. نتیجه این تلاش تألیف اثری با عنوان جامع مسائل الاحکام فیما نزل بالمفتین
و الحکام بود که به دیوان، فتاوی
و نوازل نیز
شهرت دارد.
مؤلف در این اثر چنانکه خود در مقدمه آن اشاره کرده، قصد داشته است تا نوازل
ابن رشد و ابن حاج، الحاوی
ابن عبدالنور و نیز فتواهای متأخران مالکی مذهب مغرب
و افریقیه، به ویژه تونسی‌ها را که خود آنها را درک کرده بود، گرد آورد. نسخه کامل این اثر در ۴ جزء در کتابخانه موزه بریتانیا نگهداری می‌شود
نسخه‌های دیگری نیز از این اثر در برخی کتابخانه‌ها یافت می‌شود که از آن جمله‌اند: دارالکتب قاهره، جامع زیتونه تونس
و کتابخانه قرویین فاس
(گفتنی است محمد محفوظ در معرفی آثار برزلی، علاوه بر جامع مسائل... از کتاب دیگری با عنوان الحاوی فی الفتاوی یاد کرده است
اما با مقایسة مقدمه‌های این دو اثر
به نظر می‌رسد که دو عنوان یاد شده متعلق به یک اثر واحد باشد.)
در جامع مسائل الاحکام که تقریباً همه شرح حال‌نویسان برزلی بدان اشاره کرده‌اند،
فتاوی
و آرائی از وی به چشم می‌خورد که جالب توجه است
و در برخی موارد از توجه ویژه او به
مصلحت،
و نیز عرف عامه نشان دارد.
بسیاری از نویسندگان پسین، از این اثر فقهی بهره برده،
و روایات، نقلیات
و فتاوی برزلی را در آثار خود ذکر کرده‌اند، به ویژه ونشریسی که ضمن یادکردی با
احترام از وی، بسیار از اثر او سود جسته است.
جامع مسائل الاحکام افزون بر موضوعات فقهی، از لحاظ نشان دادن جریانات اجتماعی
و تاریخی، برخی معتقدات دینی
و دیگر مسائل زمان مؤلف دارای اهمیت است.
برخی از پژوهشگران معاصر همچون برنسویک، ضمن آنکه این اثر را از مهمترین مجموعه‌های فتاوی
مالکی دانسته‌اند،
استفاده‌های تاریخی نیز از آن برده‌اند.
از همان زمان برزلی خلاصه‌هایی از این اثر او فراهم شد که مهمترین آنها مختصر فتاوی‌برزلی تألیف شاگرد وی، احمدبن ابی‌زید حلولوست. نسخه‌ای از این اثر در دارالکتب
قاهره موجود است.
اختصار احکام البرزلی از ونشریسی
و مسائل منقوله من الکتاب المسمی بجامع الاحکام... از علی بن ابراهیم بن مرحل، از دیگر خلاصه‌هایی است که نسخه‌های آنها به ترتیب در رباط
و دارالکتب قاهره موجود است.
برزلی با توجه به آموخته‌هایش از شیوخ
عصر و نیز در دست داشتن بسیاری از آثار گذشتگان، به نقل
روایات گوناگون پرداخته است.
در این میان نقل برخی حکایات
و فتاوی درباره جایگاه
شیعه در کنار
اهل سنت، به ویژه در موضوع
نکاح و وجود برخی تندروی‌ها در آنها قابل بررسی است که ادریس معتقد است آنچه سبب بروز نشانه‌هایی از تندروی در برابر شیعه در روایات شده، برخی افزوده‌ها از سوی راویانی همچون برزلی بوده است
در ۸۰۶ هنگام رفتن به
زیارت کعبه از
قاهره گذشت
و در آن‌جا چندین «اجازه» صادر کرد. گفته‌اند که در ۸۴۱ (به روایت دیگر: ۸۴۲ یا ۸۴۳)، در ۱۰۳ سالگی، در
تونس درگذشت.
شهرت او به سبب مجموعه «فتاوی»
و «نَوازِل» گردآورده اوست که در دو جلد، با عنوان جامع مسائل الاَحکام مِمّا نَزَلَ مِنَ القضایا بِالمُفتین وَالحُکّام تدوین شده،
و چندین
نسخه خطی از آن باقی است.
این کتاب یکی از منابع اصلی المعیار وَنْشَریشی (متوفی ۹۱۴) است
و در
قرن نهم
و دوازدهم دو خلاصه از آن تهیه شده است.
فتواهای بی شماری که برزلی همراه با صاحبان آنها ـ یعنی فقهای مشهوری که زمان
و مکانشان را به آسانی می‌توان تعیین کرد ـ ذکر کرده، اثر او را به صورت مهمترین منبع برای تاریخ جامعه افریقیّه در عهد زیریانِ قیروان
و مَهدیّون (سده چهارم ـ ششم/ دهم ـ دوازدهم)
و بنوحفص (سده هفتم ـ هشتم/ سیزدهم ـ چهاردهم) درآورده است.
(۱) محمد، ابن ابی دینار، المؤنس، به کوشش محمد شمام، رباط، ۱۳۸۷ق.
(۲) احمد، ابن ابی ضیاف،
اتحاف اهل الزمان، تونس، ۱۹۹۰م.
(۳) علی، ابن صیرفی،
نزهة النفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۳م.
(۴) احمد، ابن قاضی مکناسی، درةالحجال فی اسماء الرجال، به‌کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره/تونس، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
(۵) محمد، ابن مریم، البستان فی ذکرالاولیاء
و العلماء بتلمسان، الجزایر، ۱۳۲۶ق/ ۱۹۰۸م.
(۶) هادی رُژه، ادریس، الدولة الصنهاجیة، ترجمة حمادی ساحلی، بیروت، ۱۹۹۲م.
(۷) احمد، باباتنبکتی، نیل الابتهاج، به کوشش عبدالحمید عبدالله هرامه، طرابلس، ۱۹۸۹م.
(۸) برنسویک، روبر، تاریخ افریقیة فی العهد الحفصی، ترجمة حمادی ساحلی، بیروت، ۱۹۸۸م.
(۹) محمد، زرکشی، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، تونس، ۱۹۶۶م.
(۱۰) محمد، سخاوی، الضوء اللامع، بیروت، مکتبة الحیاة.
(۱۱) محمد، سراج اندلسی، الحلل السندسیة، به کوشش محمدحبیب هیله، بیروت، ۱۹۸۴م.
(۱۲) احمد، سلاوی، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری
و محمد ناصری، بیروت، ۱۹۵۵م.
(۱۳) سید، خطی.
(۱۴) محمد،
عروسی مطوی، السلطنة الحفصیة، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۵) علوش، ی س
و عبدلله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، پاریس، ۱۹۵۴م.
(۱۶) محمد، فاسی، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، به کوشش عبدالعزیز قاری، مدینه، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
(۱۷) فهرس مخطوطات خزانة ابن یوسف بمراکش، به کوشش صدیق بن عربی، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
(۱۸) محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسیین، بیروت، دارالغرب الاسلامی.
(۱۹) محمد، مخلوف، شجرة النور الزکیة، بیروت، ۱۳۵۰ق.
(۲۰) احمد، ونشریسی، المعیار المعرب، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۲۱) ابن ابی شنب، اجازه.
(۲۲) Catalogus codicum manuscriptorum qui in Museo Britannico asservantur, London, ۱۸۴۶.
(۲۳) GAL، S.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «برزلی»، شماره۴۷۳۹. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بُرزُلی»، شماره۹۴۵.
