ابوالعتاهیه ابواسحاق اسماعیل بن قاسم عنزی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابواسحاق اسماعیل بن قاسم عنزی (عین) جرار مشهور به ابوالعتاهیه (۱۳۰-۲۱۱ هـ)، از شاعران عصر
عباسیان و از مدح‌گویان خلفای عباسی بوده که بعدها به پارسایی و
زهد روی آورده است. وی از ملازمان
مهدی عباسی و
هارون الرشید بوده است.
ابواسحاق اسماعیل بن قاسم بن سوید بن کیسان عنزی (عین) جرار، مشهور به ابوالعتاهیه، به سال ۱۳۰ هـ در عین التمر،
منطقه‌ای نزدیک
مدینه یا از شهرهای نواحی
الانبار در
عراق به دنیا آمد. در
کوفه پرورش یافت و سرانجام در
بغداد ساکن گشت.
بدین‌جهت که نیای وی کیسان از موالی
بنی عنزه بود،
ابوالعتاهیه را نیز از موالی بنی عنزه شمرده‌اند.
عنوان ابوالعتاهیه در واقع لقبی است که گویا به علت
سبک سری به او اطلاق شده است.
خانواده وی تهیدست بود و پدرش به کوزه‌فروشی و به روایتی به
حجامت اشتغال داشت.
چنان‌که از روایات بر می‌آید، ابوالعتاهیه نیز در کودکی و جوانی همراه خانواده‌اش با کوزه‌گری و کوزه‌فروشی روزگار می‌گذرانید
و آن‌گاه که به زهد روی آورد، برای دوری از غرور و تحقیر نفس خویش، حجّامی پیشه کرد.
بر پایه برخی روایات، شاعر در جوانی با جمعی از مخنثان و هرزه‌درایان کوفه معاشرت داشته و خود را همچون آنان می‌آراسته و برخی هرزگی‌ها از وی سر زده است. او در نهایت به دلیل آنکه کار و کسبش در کوفه رونقی نداشت و مادرش نیز او را نکوهش می‌کرد، رهسپار بغداد گردید. در بغداد هم نخست با دوره‌گردی و دست‌فروشی گذران می‌کرده و سپس با سرودن شعر در مدح مهدی عباسی (خلافت ۱۵۸-۱۶۹ هـ)
پاداش درخور گرفته است.
ابوالعتاهیه در آغاز شاعری غزل سرا، مدیحه‌گو و هجوکننده بود
و سپس به پارسایی و زهد روی آورد.
هنگامی که به بغداد آمد، از مدیحه
سرایان مهدی عباسی گشته و در زمره ملازمان او درآمد.
آشنایی وی با عتبه، کنیز ریطه همسر خلیفه نیز در همین دوره آغاز گردید.
برخی از سروده‌های ابوالعتاهیه در این‌باره در منابع نقل شده است.
شاعر در دربار هارون الرشید (خلافت ۱۷۰-۱۹۳ هـ) هم حضور داشته و از ملازمان سفر و حضر خلیفه بوده است. خلیفه نیز چنان که پیداست، علاقه خاصی به وی داشته و شیفته تغزّلات او بوده است.
توانایی شگرف ابوالعتاهیه در سرودن شعر از او شاعری کثیرالشعر ساخته بود تا آنجا که از قول خود وی نقل کرده‌اند که «اگر بخواهم می‌توانم روزی پانصد بیت شعر بسرایم»
وی معاصر شاعران بزرگ و مشهوری چون
بشّار و
ابونواس بود.
گفته شده که شاعر سرانجام به پارسایی و زهد روی آورده است. کثرت زهدیّات وی نیز خبر از جدی بودن گرایش‌های زاهدانه وی می‌دهد. با این همه به درستی نمی‌دانیم که این گرایش‌ها چگونه آغاز شده و منشا و ماهیت آنها واقعا چه بوده است. بر پایه روایاتی که در دست است، شاعر کهنسال در مسجدی یا معبری به موعظه خلق و سرودن اشعار حکمت‌آمیز سرگرم بوده است.
در مقابل، روایات دیگری حکایت دارد که وی در سال‌های پایانی عمر نیز اشعار و مدایحی درباره
امین (خلافت ۱۹۳-۱۹۸ هـ) و
مامون (خلافت ۱۹۸-۲۱۸ هـ) و برخی امیران و بزرگان دربار ایشان دارد.
ابن‌ندیم مجموعه‌ای شامل بیست و چند جزء از سروده‌های شاعر را در
موصل دیده و احتمال داده که کل آن سی جزء بوده باشد.
گویند که وی دارای دیوان بزرگی بوده که به جهت عظمت و بزرگی آن، کسی نتوانسته آن را جمع کند.
ابوالعتاهیه در بغداد درگذشت و در مقبره قنطرة الزیاتین بغداد به خاک سپرده شد.
تاریخ وفات او را به اختلاف بین سال‌های ۲۰۵، ۲۱۱، ۲۱۳، ۲۱۰، ۲۰۹، ۲۱۸ و ۲۲۰ هـ نوشته‌اند.
برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود.
پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۸۴، برگرفته از مقاله «ابواسحاق اسماعیل بن قاسم عنزی».
