ابوالصمصام مروزی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَبو الصَّمْصامِ مَروَزی، عمادالدین ذوالفقار
بن محمد بن مَعْبَد حسنی، از محدثان معمر ایرانی در
سده های ۵ و ۶ ق/ ۱۱ و ۱۲ م می‌باشد.
وی علاوه بر
کنیه ابوالصمصام، به ابوالوَضّاح هم شناخته می‌شده است .
اختلاف بین گزارشگران درباره
نسب وی بسیار است و منشأ آن شاید تصحیف و افتادگی در اسانید و روایات بوده باشد.
از
تولد و
وفات ابوالصمصام بجز تاریخ‌هایی که سمعانی در ذیل تاریخ
بغداد به دست داده، گزارش دیگری در دست نیست. وی تولد او را در ۴۵۵ ق/۱۰۶۳ م و وفاتش را در ۵۳۶ ق/ ۱۱۴۲م ذکر کرده است.
منتخب الدین گوید: هنگامی که باابوالصمصام ملاقات کردم، وی ۱۱۵ ساله بود،
گرچه این گزارش با تاریخی که سمعانی در مورد ولادت وی به دست داده، سازگاری ندارد. با توجه به بعضی روایاتِ بدون واسطه ابوالصمصام از
سید مرتضی (د۴۳۶ ق)، شاید بتوان زمان تولد ابوالصمصام را درحدود ۴۲۰ ق برآورد نمود.
زادگاه ابوالصمصام مرو بود.
وی
سفر های متعددی به
سرزمین های مختلف اسلامی داشت و زمانی را در بغداد سپری کرد.
پی‌گیری تاریخی مسیر سفرهای وی ناممکن می‌نماید. اما بر پایه آنچه از گزارش مورخان برمی‌آید ابوالصمصام در حدود
سال ۴۷۹ ق در بغداد بوده است.
همچنین می‌دانیم که وی پیش از ۴۸۵ ق در
اصفهان بوده و در آن شهر از نظام الملک طوسی (مق ۴۸۵ ق) وزیر آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی
حدیث شنیده است.
گفتنی است که وی در بغداد نیز از نظام الملک
استماع حدیث کرده است.
رافعی از حضور ابوالصمصام در
قزوین در حدود سال‌های ۵۱۲ـ ۵۱۳ ق خبر می‌دهد
و ابن‌عساکر
بر ورود وی به
دمشق پیش از ۵۲۰ ق تصریح دارد.
ابوالصمصام سپس ازآن شهر، راهی
موصل شد و احتمالاً در همین زمان با سمعانی دیدار نمود
و این آخرین اطلاعی است که از زندگانی وی در دست است.
ابوالصمصام در طول سفرهایش از بعضی بزرگان کسب فیض نموده که از آن جمله‌اند:
شیخ ابوجعفر طوسی ، نجاشی، سلّار دیلمی،
ابوعبدالله محمد بن علی حلوانی وابواخیر برکة
بن محمد اسدی.
سید مرتضی را نیز در عداد مشایخ وی برشمرده‌اند.
البته با نگرشی بر اسانید روایات و اجازات موجود روایت ابوالصمصام از سید مرتضی هم به صورت بی واسطه و هم با واسطه
ابوعبدالله حلوانی هردو دیده می‌شود و ممکن است مربوط به دو دوره از
حیات علمی وی بوده باشد.
شاگردان و راویان ابوالصمصام را شخصیت‌هایی سرشناس چون
قطب الدین راوندی ، سید فضل الله راوندی،
محمد بن شهر آشوب ،
ابوسعد سمعانی و
ابوالقاسم ابن عساکر تشکیل می‌دهند.
به گفته ابن‌عساکر،
ابوالصمصام در مدت اقامتش در دمشق، مجالس وعظی برپا می‌داشت که گرایش‌های
شیعی در آن هویدا بود. ابن‌عساکر در جایی، از این گرایش‌ها به
زندقه تعبیر کرده است.
نام ابوالصمصام به عنوان حلقه‌ای مهم در سلسه اساتید
امامیه به چشم می‌خورد و می‌توان وی را به عنوان یکی از ناقلان عمده مصنفات پیشینیان امامی به شمار آورد.
با توجه به مرویات وی، نقش بسزای او در انتقال میراث گذشتگان آشکار می‌گردد. برای نمونه، روایت آثار نجاشی،
شیخ طوسی ،
سید مرتضی،
شریف رضی ،
شیخ مفید و
ابن‌بابویه توسط او را می‌توان یاد کرد. وی علاوه بر امامیه، در انتقال مصنفات و رویات غیرشیعی نیز دست داشته است.
مثلاً او یکی از راویان اصلی
تفسیر ثعلبی بوده است. روایات پراکنده او نیز در کتب محدثان فراوان یافت می‌شود.
گفتنی است که در منابع، راجع به
مذهب کلامی و فقهی ابوالصمصام تصریحی دیده نمی‌شود و در این‌باره تنها می‌توان بر اشارات پراکنده نظر داشت؛ مثلاً در برخی از منابع به نام یکی از نوادگان وی، یعنی ذوالفقار
بن محمد بن اشرف اشاره رفته (د ۶۸۵ ق) که مدرس مدرسه مستنصریه بوده و مذهب
شافعی داشته است.
البته روشن نیست که شافعی بودن این نواده تا چه حد ریشه در پیشینه خاندان او دارد. همانطور که گفته شد، ابن‌عساکر به صراحت از گرایش شیعی ابوالصمصام سخن گفته است و تردیدی نیست که وی با بزرگان
شیعه در عصر خود رابطه‌ای بسیار نزدیک داشته است.
(۱) ابن‌حجر عسقلانی،
احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ ق.
(۲) ابن‌داوود حلی، حسن
بن علی، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ ش.
(۳) ابن‌رافع سلامی،
محمد، منتخب المختار، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ ق/ ۱۹۳۸ م.
(۴) ابن‌شهرآشوب،
محمد بن علی، معالم العلماء، به کوشش
محمد صدیق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱ م.
(۵) ابن‌طاووس، علی، سعدالسعود، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰ م.
(۶) ابن‌عدیم، عمر
بن احمد، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸ م.
(۷) ابن‌عساکر، علی
بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، عمان، دارالبشیر.
(۸) ابن‌عساکر، علی
بن حسن، معجم الشیوخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۹) ابن‌عنبه،
احمد بن علی، عمدة الطالب، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱ م.
(۱۰) ابن‌فوطی، عبدالرزاق
بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱ م.
(۱۱) ابن‌قاضی مکناسی،
احمد بن محمد، درة الحجال، به کوشش
محمد احمد ابوالنور، قاهره/یونس ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰ م.
(۱۲) بحرانی، یوسف، الکشکول، نجف، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵ م.
(۱۳) رافعی، عبدالکریم
بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵ م.
(۱۴) راوندی، سعید
بن هبة الله، منهاج البراعه، به کوشش عبداللطیف کوه کمری، قم، ۱۴۰۰ ق.
(۱۵) شهید اول،
محمد بن مکی، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ ق.
(۱۶) مجلسی،
محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳ م.
(۱۷) منتخب الدین، علی
بن عبیدالله، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۰۴ ق.
(۱۸) نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۲۱ ق؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالصمصام مروزی»، ج۵، ص۲۲۶۶.
