• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوالخطاب محمد بن علی جبلی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جَبُّلی، محمد بن علی بن ابراهیم ملقب به ابوالخطاب (د ۴۳۹ق/۱۰۴۷م)، ادیب، شاعر و محدث.


نسب او به جَبُّل، شهری میان نعمانیه و واسط در نزدیکی بغداد می‌رسد.
[۱] سمعانی، عبد الکریم، ج۳، ص۱۹۴، الانساب، به کوشش عبد الرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.    
[۲] یاقوت، بلدان، ج۲، ص۱۰۳.    
وی بیش‌تر عمر خود را در بغداد به سر برد و به همین سبب برخی نسبت بغدادی نیز به او داده‌اند.
[۳] صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۲۴، الوافی بالوفیات، کوشش، س ددرینگ، ویسبادن، ۱۹۷۴م.
جبلی در شمار شاعران نامدار سدۀ ۵ ق بوده است.
[۴] خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
[۵] صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۲۴، الوافی بالوفیات، کوشش، س ددرینگ، ویسبادن، ۱۹۷۴م.
[۶] علیمی، عبد الرحمان، ج۲، ص۱۲۲، المنهج الاحمد، به کوشش محمد محیی ‌الدین عبد الحمید و عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.


وی در جوانی راهی شام شد و از کسانی چون ابوالحسین اخی تبوک استماع حدیث کرد.
[۷] خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.


در مَعَرّة النُعمان بود که با ابوالعلاء معرّی (۳۶۳-۴۴۹ق) ملاقات کرد و در قصیده‌ای او را مدح گفت؛ ابوالعلاء نیز در پاسخ، وی را ستود.
[۸] شروح سقط الزند، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، ج۲، ص۷۱۵-۷۲۸، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
[۹] خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
[۱۰] زرکلی، اعلام، ج۶، ص۲۷۵.
سمعانی می‌گوید: حسین بن عبد الملک این قصیده را در اصفهان برای من خوانده است.
[۱۱] سمعانی، عبد الکریم، ج۳، ص۱۹۵، الانساب، به کوشش عبد الرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.    


گویا جبلی پس از بازگشت به بغداد نابینا شد و تا هنگام مرگ در همان‌جا زیست.
[۱۲] خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
[۱۳] ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ج۵، ص۴۴، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.
[۱۴] زرکلی، اعلام، ج۶، ص۲۷۵.    


وی در بغداد بزرگانی چون ابوالقاسم هبة الله بن علی (۳۶۵-۴۰۳ق)، پـدر ابن ماکولا ــ که مدتی چند وزارت بغداد را بر عهده داشت ــ و ابوعبد الله حسین ابن ماکولا (۳۶۸-۴۴۷ق) عموی ابن ماکولا، قاضی القضات بغداد را مدح کرد
[۱۵] سمعانی، عبد الکریم، ج۳، ص۱۹۵، الانساب، به کوشش عبد الرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.    
خطیب بغدادی
[۱۶] خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
بر بسیاری از اشعار وی اطلاع داشته، و حتی از او استماع حدیث کرده، و به روایت از جبلی یک حدیث از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آورده است.

جبلی در روزگاری می‌زیست که در آن اختلافات دینی و فرقه‌ای به اوج خود رسیده بود و درگیری میان خلفای عباسی با ایرانیان، و خلفای مصر و نفوذ قرمطیان و فاطمیان در دمشق و حلب از سوی دیگر، اوضاع را آشفته ساخته بود؛ در چنین احوالی برخی وی را رافضی متعصب دانسته‌اند
[۱۷] خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
[۱۸] ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ج۵، ص۴۴، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.    
[۱۹] صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۲۴، الوافی بالوفیات، کوشش، س ددرینگ، ویسبادن، ۱۹۷۴م.
[۲۰] مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۶۹ش.
[۲۱] مدرس، محمد علی، ج۱، ص۳۹۶، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۶۹ش.
نام وی در هیچ‌یک از کتب رجالی امامی دیده نشده است.


جبلی شاعری نازک طبع و سخنرانی فصیح بود و در شعر و نظم تبحر داشت. ابن ماکولا نیز او را آگاه به نحو و لغت دانسته است.
[۲۲] سمعانی، عبد الکریم، ج۳، ص۱۹۵، الانساب، به کوشش عبد الرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.    
[۲۳] صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۲۴، الوافی بالوفیات، کوشش، س ددرینگ، ویسبادن، ۱۹۷۴م.
از ویژگی‌های ادبی شاعر، دلنشینی و روانی اشعار او ست.

دیوان شعرش تنها اثری است که می‌توان به آن اشاره کرد و به گفته ثعالبی وی آن را با خط خودش به شیخ ابوبکر قهستانی تقدیم کرد. همو قطعه‌هایی شامل ۲۷ بیت از اشعار وی را برگزیده است که در مضامینی چون تهنیت گویی و مدح اخلاق نیک، بزرگ منشی و... سروده شده است
[۲۴] ثعالبی، عبد الملک، ج۱، ص۸۷-۸۹، تتمة الیتیمة، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۳ق.
[۲۵] شروح سقط الزند، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، ج۲، ص۷۱۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
[۲۶] کحاله، عمر رضا، ج۱۱، ص۳۸، معجم‌ المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
ابن تغری بردی
[۲۷] ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ج۵، ص۴۴، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.    
نیز دو بیت از اشعار وی را نقل کرده است. گویا دیوان جبلی تا سمرقند نیز رفته بود، چه، خوارزمی شارح دیوان ابوالعلا، ادعا می‌کند در این شهر، دیوان شاعر را در دست داشته، و قطعه‌ای از آن را حفظ کرده بوده است.
[۲۸] شروح سقط الزند، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، ج۲، ص۷۱۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.



(۱) ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.
(۲) ثعالبی، عبد الملک، تتمة الیتیمة، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۳ق.
(۳) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
(۴) زرکلی، اعلام.
(۵) سمعانی، عبد الکریم، الانساب، به کوشش عبد الرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
(۶) شروح سقط الزند، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
(۷) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، کوشش، س ددرینگ، ویسبادن، ۱۹۷۴م.
(۸) علیمی، عبد الرحمان، المنهج الاحمد، به کوشش محمد محیی ‌الدین عبد الحمید و عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۹) کحاله، عمر رضا، معجم‌ المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
(۱۰) مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۶۹ش.
(۱۱) یاقوت، بلدان.

۱. ↑ سمعانی، عبد الکریم، ج۳، ص۱۹۴، الانساب، به کوشش عبد الرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.    
۲. ↑ یاقوت، بلدان، ج۲، ص۱۰۳.    
۳. ↑ صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۲۴، الوافی بالوفیات، کوشش، س ددرینگ، ویسبادن، ۱۹۷۴م.
۴. ↑ خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
۵. ↑ صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۲۴، الوافی بالوفیات، کوشش، س ددرینگ، ویسبادن، ۱۹۷۴م.
۶. ↑ علیمی، عبد الرحمان، ج۲، ص۱۲۲، المنهج الاحمد، به کوشش محمد محیی ‌الدین عبد الحمید و عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۷. ↑ خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
۸. ↑ شروح سقط الزند، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، ج۲، ص۷۱۵-۷۲۸، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۹. ↑ خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
۱۰. ↑ زرکلی، اعلام، ج۶، ص۲۷۵.
۱۱. ↑ سمعانی، عبد الکریم، ج۳، ص۱۹۵، الانساب، به کوشش عبد الرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.    
۱۲. ↑ خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
۱۳. ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ج۵، ص۴۴، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.
۱۴. ↑ زرکلی، اعلام، ج۶، ص۲۷۵.    
۱۵. ↑ سمعانی، عبد الکریم، ج۳، ص۱۹۵، الانساب، به کوشش عبد الرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.    
۱۶. ↑ خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
۱۷. ↑ خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۰۱، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربی.
۱۸. ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ج۵، ص۴۴، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.    
۱۹. ↑ صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۲۴، الوافی بالوفیات، کوشش، س ددرینگ، ویسبادن، ۱۹۷۴م.
۲۰. ↑ مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۶۹ش.
۲۱. ↑ مدرس، محمد علی، ج۱، ص۳۹۶، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۶۹ش.
۲۲. ↑ سمعانی، عبد الکریم، ج۳، ص۱۹۵، الانساب، به کوشش عبد الرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.    
۲۳. ↑ صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۲۴، الوافی بالوفیات، کوشش، س ددرینگ، ویسبادن، ۱۹۷۴م.
۲۴. ↑ ثعالبی، عبد الملک، ج۱، ص۸۷-۸۹، تتمة الیتیمة، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۳ق.
۲۵. ↑ شروح سقط الزند، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، ج۲، ص۷۱۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۲۶. ↑ کحاله، عمر رضا، ج۱۱، ص۳۸، معجم‌ المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
۲۷. ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ج۵، ص۴۴، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.    
۲۸. ↑ شروح سقط الزند، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، ج۲، ص۷۱۷، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جبلی»، شماره۶۴۳۸.    


رده‌های این صفحه : تراجم | شاعران عرب | علمای اهل سنت | علمای قرن پنجم | محدثین
جعبه ابزار