ابواسحق بسحاق اطعمه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُسْحاق‌ِ اَطْعِمه، ابواسحاق حلاج شیرازی د ۸۴۰ق/۱۴۳۶م، از شاعران پارسی‌گوی
سده ۹ق/ ۱۵م بود.
درباره نام و
لقب او نظریات گوناگونی وجود دارد. از میان تذکره‌نویسان، تنها هدایت نام او را احمد آورده است
اما چنانکه اوحدی بلیانی،
تصریح کرده، احمد اطعمه د ۸۵۰ق نام مقلد بسحاق اطعمه است. نخستین بار لودی،
و پس از او اته،
نفیسی
و صفا
او را به لقب جمال‌الدین خواندند.
که لقب فخرالدین بدو داده است.)
به گواهی اغلب منابع، بسحاق در نیمه دوم سده ۸ق در
شیراز به دنیا آمد و بیش‌تر مدت زندگی خود را در آن شهر گذراند. از خاتمه دیوان بسحاق
بر می‌آید که او در شیراز، در حجره مدرسه‌ای زندگی می‌کرده است و دوستدارانش در آن‌جا به دیدار او می‌رفته‌اند. وی همچنین در بعضی از سروده‌های خود
به سفرهایش به
اصفهان و
خراسان اشاره کرده است.
بسحاق به دربار شاهزاده
اسکندر بن عمر شیخ نوه
تیمور گورکانی، حاکم
فارس و اصفهان ۸۱۵ -۸۱۷ق/۱۴۱۲-۱۴۱۴م راه داشت و ندیم وی بود
اما در جای جای دیوان خود
، اشاره‌هایی به حال خود و مردم فقیر روزگار دارد که نشان می‌دهد از نعمت‌های دربار چندان بهره‌ای نداشته است.
نخستین‌بار، هدایت بسحاق را از مریدان
شاه نعمت‌الله ولی د ۸۳۴ ق دانسته
، ولی به باور میرزایف
نقیضه بسحاق، به ویژه بر غزلی از شاه نعمت‌الله، خود ردیه‌ای بر آراء وی است. همچنین محتوای «رساله خواب‌نامه» بسحاق مخالفت او را با عارفان روزگار می‌نمایاند.
بسحاق در دیوانش خود را با لقب حلاج می‌خواند
و دولتشاه هم به پیشه حلاجی وی اشاره کرده است،
ولی علی حسن خان این پیشه را از آن
پدر بسحاق می‌داند.
دیوان بسحاق شامل آثار منظوم و منثور اوست:
آثار منظوم: شامل سُفره کنزالاشتها در قالب
قصیده رائیه که نقیضه قصیده مشهور
سعدی است (۱۱۴بیت)؛ قصاید دیگر و نیز غزلیات (۱۰۰غزل)؛ ترجیع بند؛
مثنوی اسرار چنگال (۷۲ بیت)؛ مقطعات (۱۷ قطعه)؛ رباعیات (۱۷ رباعی)؛ فهلویات؛ فردیات؛ مثنوی جَنگ نامه مزعفر و بغرا (۱۶۰۳ بیت بر وزن
شاهنامه فردوسی).
ب - آثار منثور: شامل دیباچه به
نثر مسجع؛ رساله ماجرای برنج و بغرا؛ رساله خواب‌نامه در هجو ادعاهای عارفان معاصر شاعر؛
خاتمه دیوان.
دیوان بسحاق نخستین بار در ۱۲۹۹ق در
ایران و سپس در ۱۳۰۳ق در
استانبول، به کوشش
میرزا حبیب اصفهانی، به ضمیمه فرهنگ‌نامه اصطلاحات کتاب که غیر از فرهنگ‌نامه نگاشته بسحاق است، به چاپ رسید. اثر اخیر بارها در ایران تجدید چاپ شده است.
شیوه شاعری بسحاق بیش از هر کس متاثر از
عبید زاکانی بوده است، اما باید توجه داشت که وی در سروده‌های خود، به بهانه وصف خوراکی‌ها، ریاکاری مردم منعم را با نوع غذاهای‌شان سنجیده
، و با انتقاد گزنده خود، آرزوهای پنهانی طبقات محروم آن روزگار را نمایانده است.
سروده‌های بسحاق از نوع
نقیضه است. او برای نقیضه‌سازی، شعرهای بزرگانی چون
فردوسی،
ظهیر فاریابی،
عطار،
نظامی،
خواجو،
حافظ و شاه نعمت‌الله ولی را برگزیده است. نهایت
هنر او در آن است که میان دو امر متباین قرابت ناگزیر با اثر اصلی و اجتناب عمدی از آن، تعادلی برقرار کرده که موجب شده است نقیضه‌های او، ضمن هدایت
ذهن خواننده به آثار اصلی، خود سروده‌هایی مستقل و هدفمند باشد. بسحاق در نقیضه‌سازی و مضمون‌یابی از چنان ذهن مستعدی برخوردار بوده که در برابر برخی غزل‌های حافظ، کمال خجندی و دیگران، بیش از یک نقیضه ساخته است.
از دیگر تفنن‌های بسحاق سرودن ۲۲ بیت به
گویش کردی و لری
و نیز دو دو بیتی به شیوه فهلویات و به گویش محلی است.
ریپکا
شعر بسحاق را با آثار شاعر فرانسوی، ژوزف دوبرشو ۱۷۶۲- ۱۸۳۸م که درباره خورد و خوراک می‌سروده، سنجیده است.
شاعرانی چون
نظام‌الدین احمد اطعمه،
نظام‌الدین محمود قاری یزدی (د ۹۹۳ق/ ۱۵۸۵م، در دیوان البسه)، تقی دانش، معروف به
ضیاء لشکر (د ۱۲۸۸ق/۱۸۷۱م، در دیوان حکیم سوری)،
عبدالقادر خواجه‌سودا (د۱۲۹۰ق/۱۸۷۳م، که نقیضه‌هایی در اعتراض به شعر شاعران سبک هندی دارد) و
میرزا عبدالله گرجی اصفهانی، متخلص به اشتها (سده ۱۳ق/۱۹م)، از مقلدان بسحاق بوده‌اند.
سال وفات بسحاق را ۸۲۷، ۸۳۰ و ۸۳۷ق نیز نوشته‌اند،
اما به اشاره بهروزی
با توجه به سنگ مزار منتسب به بسحاق که هم‌اکنون در
تکیه چهل تنان شیراز قرار دارد، او در ۸۴۰ ق درگذشته است.
(۱) اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمة رضازاده شفق، تهران، ۳۵۶ش.
(۲) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، ۳۶۴ش.
(۳) اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، عکس نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، شم ۳۲۴.
(۴) بسحاق اطعمه، دیوان، شیراز، ۳۶۰ش.
(۵) بهروزی، علینقی، «تاریخ وفات شیخ ابواسحاق حلاج و محل قبر او»، یغما، تهران، ۳۵۴ش، س ۸، شم.
(۶) داد، سیما، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران، ۳۷۱ش.
(۷) دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۳۳۸ش.
(۸) ریپکا، یان، تاریخ ادبیات ایران، ترجمة عیسی شهابی، تهران، ۳۵۴ش.
(۹) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۳۳۶ش.
(۱۰) علی حسن خان، صبح گلشن، کلکته، ۲۹۵ق.
(۱۱) فرصت، محمدنصیر، آثار عجم، تهران، ۳۶۲ش.
(۱۲) لودی، شیرعلی،
مرآة الخیال، به کوشش محمد ملک الکتاب شیرازی، بمبئی، ۳۲۴ق.
(۱۳) میرزایف، عبدالغنی، ابواسحاق و فعالیت ادبی او، دوشنبه، ۹۷۱م.
(۱۴) نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۳۴۴ش.
(۱۵) هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، تهران، ۳۱۶ش.
(۱۶) هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۳۳۹ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابواسحق بسحاق اطعمه»، شماره۴۸۶۵.
