ابن‌همام ابوعبدالله کمال‌الدین محمد بن عبدالواحد سیواسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْنِ هُمام، ابوعبداللـه کمال‌الدین محمد بن عبدالواحد سیواسی (ح ۷۹۰-۸۶۱ق/۱۳۸۸-۱۴۵۷م)، فقیه و عالِم جامع الاطراف
حنفی می‌باشد.
پدرش همام‌الدین عبدالواحد قاضی سیواس بود که در
قاهره و
اسکندریه نیز مناصبی یافت. مادر ابن همان دختر قاضی اسکندریه بود.
او در اسکندریه به دنیا آمد
و نزد پدر و سایر علمای آن‌جا درس خواند
و در حدود ۱۰ سالگی پدر را از دست داد و
کفالتش را جده‌اش برعهده گرفت.
ابن همام همراه او به قاهره رفت و در آن‌جا قرائت را از
شهاب‌الدین هیثمی و
شمس‌الدین زراتیتی فرا گرفت و مختصر قُدوری، مفصل زمخشری و الفیه را حفظ کرد و به همراه جده‌اش به اسکندریه بازگشت. وی پس از درنگی در آن‌جا که به دور از تحصیل علم نبود،
به قاهره بازگشت و در رشته‌های گوناگون علمی چون
منطق ،
اصول ،
تفسیر ،
تصوف ،
هندسه ،
شعر و ادب و احتمالاً
موسیقی و
طب و به خصوص
فقه و
کلام دانش آموخت. برجسته‌ترین استادان او در این دوران
کمال‌الدین شمنی ،
شمس‌الدین بوصیری ،
حفید ان مرزوق و
بدرالدین آقسرایی بودند.
در ۸۱۳ق/۱۴۱۰م
ابوالولید ابن شحنه به قاهره وارد شد و ابن همام ملازم او گشت. در ۸۱۴ق ابن همام با وی به
حلب رفت و تا هنگام مرگ
ابن شحنه با او بود.
او پس از ۸۱۸ق مدتی تجرد گزید و با شیخ زین‌الدین خوافی صوفی همراه شد و با او به
بیت‌المقدس رفت.
وی بعد از بازگشت به قاهره به تدریس فقه در قبه منصوریه گمارده شد.
در ۸۲۹ق/۱۴۲۶م ملک اشرف بَرسبای او را به استادی مدرسه اشرفیه گمارد، اما پس از واقعه‌ای در ۸۳۳ق/۱۴۳۰م ابن همام از منصب خویش کناره گرفت و به باب القرافه و سپس به طُرا رفت و عزلت گزید. پس از مرگ
بدرالدین حسن قدسی در ۸۴۷ق/۱۴۴۳م او به شیخ الشیوخی خانقاه شیخونیه انتخاب شد.
ابن همام در اواخر عمر به قصد مجاورت به
مکه رفت،
ولی به سبب ضعف بنیه در ۸۶۰ق/۱۴۵۶م به قاهره بازگشت
و یک سال بعد در همان‌جا درگذشت.
سخاوی و
سیوطی فهرستی از مشایخ او به دست داده‌اند که مشهورترین آنان
ابن حجر عسقلانی است. از برجسته‌ترین شاگردان ابن همام می‌توان از سخاوی،
ابن امیر حاج حلبی ،
محمد بن محمد بن شحنه و ا
بن قطلوبغا نام برد.
ابن همام احاطه خاصی به فقه حنفی داشت، با این‌همه گاه برخلاف
مذهب حنفی و حتی مذاهب چهارگانه نظر می‌داد.
از دیگر خصوصیات وی می‌توان از آگاهی او به رشته‌های مختلف علوم آن زمان و اطلاعش بر زبان‌های فارسی و ترکی یاد کرد.
ابن همام شعر نیز می‌سرود و سخاوی
و تمیمی
چند بیت از اشعار او را نقل کرده‌اند. بسیاری از شعرای معاصرش از جمله
شهاب‌الدین منصوری او را مدح گفته‌اند.
۱. الاجوبه المرضیه عما اورده کمال‌الدین بن الهمام علی المستدلین بثبوت سُنّه المغرب القبلیه، که در ۱۳۳۶ق در
دمشق منتشر شده است.
۲. اعراب قوله (ص) کلمتان خفیفتان علی اللسان، که به کوشش قحطان عبدالرحمن دوری در ۱۹۸۰م در
بغداد به چاپ رسیده است.
۳. التحریر فی اصول الفقه یا التحریر الجامع بین اصطلاحی الحنفیه و الشافعیه، این اثر همراه با شرح آن از شاگردش
ابن امیر حاج با عنوان التقریر و التحبیر در ۱۳۱۶ق و ۱۳۵۱ق در
مصر به چاپ رسیده است.
۴. زادالفقیر در فروع فقه حنفی که به گفته زرکلی
چاپ شده است. بر این کتاب سه شرح توسط عبدالرحیم منشاوی، تاج‌الدین عبدالوهاب همامی با عنوان نزهه البصیر لحَلّ زادالفقیر و محمدبن عبداللـه تمر تاشی با عنوان اعانه الحقیر لزاد الفقیر نوشته شده است.
۵. فتح القدیر للعاجز الفقیر، از متون مهم فقه حنفی که شرحی است بر الهدایه برهان‌الدین مرغینانی. وی در ۸۲۹ق همزمان با اقراء الهدایه به این شرح دست یازیده است،
اما موفق به اتمام آن نشده و تا بخش مربوط به وکالت را شرح کرده است. این کتاب ابتدا در ۱۲۹۲ق/۱۸۷۵م در لکهنو همراه تکلمه آن نتایج الافکار اثر شمس‌الدین قاضی‌زاده به چاپ سنگی رسیده و سپس در ۱۳۱۹ق در مصر با تکلمه قاضی‌زاده و چند کتاب دیگر چاپ شده است.
۶. المسایره فی العقائد المنجیه فی الآخره در عقاید که یک‌بار در ۱۹۰۴م در
دهلی و بار دیگر همراه با شرح کمال‌الدین ابن ابی شریف موسوم به المسامره و حواشی ابن قطلوبغا در ۱۳۱۷ق در بولاق مصر و سپس به‌طور جداگانه در ۱۳۴۷ق در مصر به چاپ رسیده است.
۱. الاصول المنیفه للامام ابی حنیفه، که گفته‌اند توسط ابن همام تألیف شده و دو نسخه از آن موجود است.
۲. اقتداء الحنفیه بالشافعیه، که به گفته بروکلمان نسخه‌ای از آن در کتابخانه آصفیه وجود دارد.
۳. عقیده، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه گوتا نگهداری می‌شود
۴. فواتح الافکار فی شرح لمعات الانوار که شرحی است بر مقدمه او در علم تشریح که نسخه‌ای از آن در برلین یافت می‌شود.
(۱) ابن امیر حاج، محمد بن محمد، التفریر و التحبیر، ۱۳۱۶ق.
(۲) ابن ایاس، محمد بن احمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۳) ابن تغری بردی، النجوم.
(۴) ابن همام، محمدبن عبدالواحد، فتح القدیر، مصر، ۱۳۱۹ق.
(۵) ازهریه، فهرست.
(۶) تمیمی، تقی‌الدین بن عبدالقادر، التراجم السنیه، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۷) حاجی خلیفه، کشف.
(۸) زرکلی، اعلام.
(۹) سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، ترجمه مقدمه از صالح احمد، بغداد، ۱۳۸۲ق.
(۱۰) سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۱) سیوطی، بغیه الوعاه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۲) لکنوی، محمد عبدالحی، الفوائد البهیه، بیروت، ۱۳۲۴ق.
(۱۳) مراغی، عبداللـه مصطفی، الفتح المبین، بیروت، ۱۹۷۴م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن همام»، ج۵، شماره۱۹۱۲.
