ابنهائم ابوالعباس شهابالدین احمد بن محمد مقدسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْنِ هائِم، ابوالعباس شهابالدین احمد بن محمد بن عماد بن علی مقدسی (۷۵۳ یا ۷۵۶-۸۱۵ق/۱۳۵۲ یا ۱۳۵۵-۱۴۱۲م)، ریاضیدان، فقیه، نحوی و ادیب مصری است.
سبب شهرت وی به مقدسی، اقامت طولانی او در
بیتالمقدس بوده است.
وی در قاهره زاده شد و مراحل نخست پرورش خود را در همان دیار گذراند.
از کسانی چون تقیالدین ابن حاتم، جمالالدین اسیوطی، زینالدین عراقی و علی بن عبدالصمد جلایری مالکی علم آموخت. در فراگیری
فقه و
ادبیات عرب بسیار کوشید و بهویژه در باب مواریث متبحر گردید.
او را در علوم دیگر نیز صاحب نظر دانستهاند.
زمانی که کار تدریس در مدرسۀ صلاحیۀ بیتالمقدس به زینالدین ابوبکر قِمَنی واگذار شد، وی ابن هائم را به عنوان نایب خویش برگزید و او را به قدس فرا خواند. نیابت ابن هائم تا حدود سال ۸۱۰ق ادامه داشت و ظاهراً پس از این تاریخ بهطور مستقل به تدریس پرداخت. در ۸۱۴ق امیر نوروز حافظی حاکم شام، شیخ شمسالدین هروی را به جای ابن هائم به این مقام برگزید، اما ابن هائم با برخورداری از پشتیبانی مردم شهر توانست در این منصب با هروی شریک شود.
ابن هائم در بیشتر تألیفات
ریاضی خود از آثار
سنان حاسب (از ریاضیدانان سدۀ ۳ق) استفاده میجست و خود بارها از این نکته یاد کرده است.
ابن حجر و ابن حمزۀ مغربی در شمار شاگردان ابن هائم بودهاند و ابن حمزه در نظرات خویش در علم اعداد از وی بهرهور شده است.
وی در دیانت استوار و به
امر به معروف و
نهی از منکر پایبند بود و کلامش بر دلها مینشست.
ابن هائم در بیتالمقدس درگذشت و در گورستان «مأمن اللـه» در همان شهر دفن شد.
ابن هائم فرزندی به نام محبالدین داشت که از نوادر روزگار بود، اما پیش از پدر در
رجب ۸۰۰ درگذشت.
از ابن هائم دو اثر زیر به چاپ رسیده است:
۱.
جدول المیراث ، در
احکام تقسیم
ارث ؛
۲.
اللمع فی الحساب .
آثار چاپ نشدۀ وی بدین قرار است:
۱.
تحفهالحُسّاب ، که نسخهای از آن در موزۀ بریتانیا موجود است.
۲.
الحاوی فی الحساب ، که نسخهای از آن در دارالکتب قاهره
و آمبروزیانا موجود است؛
۳.
الدر الثمین فی شرح ارجوزه ابن الیاسمین ، نسخههایی از آن در دارالکتب قاهره،
ازهریه،
ظاهریه،
استانبول، پاریس، آصفیه و کتابخانۀ اسکوریال موجود است؛
۴.
رساله فی علم الحساب ، که نسخهای از آن در دانشگاه کلمبیا موجود است؛
۵.
شرح المرشد فی الحساب ، نسخهای ناقص از آن در موصل
موجود است؛
۶.
الضوابط الحسان فیما یتقوم به اللسان ، که نسخهای از آن در سوهاج موجود است؛
۷.
غایه السول فی اقرار بالدین المجهول ، نسخههایی از آن در دارالکتب قاهره،
ظاهریه،
بانکیپور
و چستربیتی موجود است؛
۸.
مجموعه جبر و مقابله ، نسخهای از آن در آصفیه موجود است؛
۹.
مختصر وجیز فی علم الحساب ، نسخههایی از آن در دارالکتب قاهره
و برلین موجود است؛
۱۰.
مرشد الطالب الی اسنی المطالب ، در علم
حساب . نسخههایی از آن در کتابخانۀ ملک،
موصل،
دارالکتب قاهره،
ازهریه،
ظاهریه،
منچستر، بیرمنگام، برلین، لایپزیک، نیز در اسکندریه، بیروت و دانشگاه پرینستون موجود است؛
۱۱.
المعرفه فی علم الحساب ، نسخههایی از آن در ازهریه،
دارالکتب قاهره،
ظاهریه،
برلین، آمبروزیانا و چند نسخه در بریل، فلورانس، لاورنزیانا و رامپور موجود است؛ ۱۲.
المقنع فی الجبر و المقابله ، قصیدهای است لامیه در
بحر طویل ،
شامل ۵۹
بیت که نسخههایی از آن در ظاهریه
و چستربیتی و اردن موجود است. مؤلف خود، این شرح را با عنوان
المسرع مختصر کرده است که نسخههایی از آن در کتابخانۀ ملک،
دارالکتب قاهره،
ازهریه،
ظاهریه،
برلین و اردن نگهداری میشود؛ ۱۳.
نزهه الاحباب فی تعریف الحساب یا
نزهه النظار فی علم (قلم) الغبار ، این کتاب خلاصۀ مرشد الطالب است و نسخههایی از آن در کتابخانۀ سپهسالار،
کتابخانۀ ملک،
اوقاف بغداد،
موصل،
ازهریه،
دارالکتب قاهره،
ظاهریه،
برلین، لیدن و وین موجود است؛
۱۴.
الوسیله ، در علم حساب که مختصری از کتاب
المعونه فی علم الحساب خود اوست. نسخههایی از آن در ازهریه،
دارالکتب قاهره،
ظاهریه،
برلین، چستربیتی و پاریس موجود است؛
۱۵.
رساله فی اسطرلاب . نسخهای از آن در دانشگاه کلمبیا، مجموعۀ پلمبتون موجود است.
۱.
ابراز الخفایا فی فن الوصایا ، نسخهای از آن در چستربیتی موجود است؛
۲.
التحفه القدسیه فی اختصار الرحبیه ، رسالهای منظوم در تقسیم
ارث که نسخههایی از آن در دارالکتب قاهره،
ظاهریه،
چستربیتی و گوتا موجود است؛
۳.
ترغیب الرائض فی علم الفرائض ، نسخههایی از آن در بیرمنگام، لیدن، برلین و پرینستون موجود است؛
۴.
شرح الکفایه فی الفرائض ، نسخهای از آن در گوتا موجود است؛
۵.
فائده مفیده ، کتابی است در بیان بعضی از فروع ارث و نسخهای از آن در دارالکتب قاهره
موجود است؛
۶.
الفصول المهمه فی علم میراث الامه ، که آن را
زکریا بن محمد انصاری و
سبط ماردینی شرح کردهاند.
نسخهای از آن در دارالکتب قاهره
موجود است؛
۷.
کتاب فی الفرائض . نسخهای از آن در خزانۀ سعید دیوهجی موجود است؛
۸.
کفایه الحفاظ فی علم الفرائض ، این کتاب منظومهای است در ۰۹۶‘۱ بیت، در تقسیم ارث که نسخههایی از آن در دارالکتب قاهره،
منچستر، گوتا و تونس موجود است.
۹.
نزهه النفوس فی بیان حکم التعامل بالفلوس ، نسخهای از آن در دارالکتب قاهره
موجود است.
۱.
تحفه الطلاب ، این کتاب روایت منظوم
قواعدالاعراب ابن هشام است. نسخههایی از آن در کتابخانۀ صبیحیه
و دانشگاه ییل موجود است. در فهرست کتابخانۀ مرکزی تهران
به کتابی در نحو اشاره شده که احتمال دارد همان تحفه الطلاب باشد؛
۲.
مقاصد الاعراب ، نسخهای از آن در دارالکتب قاهره موجود است. از آنجا که نسخهای از این کتاب با نام مقاصدالاعراب او تحفه الطلاب در کتابخانۀ ملی
موجود است، به نظر میرسد دو کتاب اخیر یکی باشند.
۱.
تعالیم علی الخصائص النبویه ، نسخهای از آن در کتابخانۀ
خالدیه موجود است؛
۲.
التبیان فی تفسیر غریب القرآن ، نسخهای از آن در دارالکتب قاهره
موجود است.
افزون بر اینها سخاوی
کتابهای دیگری نیز به او نسبت داده است، ازجمله:
۱.
العجاله فی حکم استحقاق الفقهاء ایام البطاله ؛
۲.
المغرب عن استحباب رکعتین قبل المغرب ؛
۳.
جزء فی صیامست شوال ؛
۴.
التحریر لدلاله نجاسه الخنزیر ؛
۵.
رفع الملام عن القائل باستحباب القیام ؛
۶.
اللمع فی الحث علی اجتناب البداع ؛
۷.
تحقیق المنقول و المعقول فی نفی الحکم الشرعی عن الافعال قبل بعثه الرسول ؛
۸.
مختصر اللمع للشیخ ابی اسحاق ؛
۹.
القصیده المیمیه ، در ۳۵۰
بیت در
بحر بسیط ؛
۱۰.
خلاصه الخلاصه فی النحو ؛
۱۱.
العقد النضید فی تحقیق کلمه التوحید ؛
۱۲.
تحریر القواعد العلائیه و تمهید المسالک الفقهیه ؛
۱۳.
البحر العجاج فی شرح المنهاج .
(۱) ابن تغری بردی، النجوم.
(۲) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، انباءالغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۳) ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق.
(۴) ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، بیروت، ۱۴۰۷ق/۹۸۷م.
(۵) احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه فی الموصل، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
(۶) ازهریه، خطی.
(۷) بخیث، محمد عدنان و دیگران، فهرس المخطوطات العربیه المصوره، عمان، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۸) حاجی خلیفه، کشف.
(۹) حجی، محمد، فهرس الخزانه العلمیه الصبیحیه، بسلا، کویت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م.
(۱۰) خدیویه، فهرست.
(۱۱) دانش پژوه، محمد تقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، تهران، ۱۳۵۶ش.
(۱۲) دفاع، علی عبداللـه، تاریخ الریاضیات عندالعرب و المسلمین، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۱۳) سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق.
(۱۴) سید، خطی.
(۱۵) سید، فهرس مخطوطات المصوره، قاهره، ۱۹۵۴م.
(۱۶) شوکانی، محمد بن علی، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق.
(۱۷) طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
(۱۸) طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
(۱۹) ظاهریه، خطی.
(۲۰) کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینه المنوره، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
(۲۱) کوپریلی، خطی.
(۲۲) مجله معهد المخطوطات العربیه، جامعه الدول العربیه، ج ۹، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م، ج ۱۸، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۲۳) مجیرالدین حنبلی، ابوالیمن، الانس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل، عمّان، ۱۹۷۳م.
(۲۴) مرکزی، خطی.
(۲۵) مقریزی، احمد بن علی السلوک، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
(۲۶) ملک، خطی.
(۲۷) ملی، خطی.
(۲۸) منجد، صلاحالدین، المخطوطات العربیه فی فلسطین، بیروت، ۱۹۸۲م.
(۲۹) مولوی عبدالحمید، مفتاح الکنوز الخفیه، پانته، ۱۹۱۸م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن هائم»، ج۵، ص۱۸۹۹.