ابن‌مستوفی ابوالبرکات شرف‌الدین مبارک بن احمد اربلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ مُسْتَوْفی‌ِ اِرْبِلی، ابوالبرکات شرف‌الدین مبارک بن احمد ابن مبارک بن موهوب بن غنیمة بن غالب لخمی اربلی (۵۶۴ -۶۳۷ق/ ۱۱۶۹-۱۲۳۹م)، مورخ، ادیب،
شاعر ، آشنا به
علم حدیث و متبحر در فن استیفا بود.
وی در اربل (در عراق کنونی) متولد شد.
بسیاری از افراد خاندان وی اهل فضل و ادب بوده‌اند. پدرش، ابوالفتح احمد بود، بعد از مرگ
پدر تا پایان عمر در اربل متصدی دیوان استیفا بود.
عم‌ّ او نیز که از فضلای زمان بود، به همین شغل اشتغال داشت.
ابن مستوفی
قرآن و
ادبیات را از
محمد بن یوسف بحرانی و
مکّی بن ریان ماکسینی آموخت و از عبدالوهاب بن هبةالله و مبارک بن طاهر خزاعی و عده‌ای دیگر
حدیث شنید
و از چند تن از علمای زمان خود اجازه روایت گرفت.
ابن مستوفی در زمان امارت ملک مظفرالدین کوکبوری (د ۶۳۰ق/ ۱۲۳۳م) فرمانروای اربل منصب
استیفا را که در این نواحی شغل بزرگی به شمار می‌رفت، به عهده داشت و در ۶۲۹ق مقام وزارت ملک مظفر را یافت و تا مرگ وی در همین سمت باقی بود. یک ماه بعد از مرگ ملک مظفر، مستنصر در اواسط شوال ۶۳۰ اربل را به تصرف خود درآورد
و ابن مستوفی را به خدمت دیوانی فراخواند و شغل وزارت را به پیشنهاد کرد، ولی او از قبول این سمت سرباز زد
و گوشه‌نشینی اختیار کرد و به همین نحو روزگار می‌گذرانید.
تا اینکه
مغولان در ۶۳۴ق شهر اربل را متصرف شدند و او با عده‌ای از امرای لشکر و اهالی اربل به قلعه پناهنده شد و جان سالم به در برد. پس از آنکه مغولان شهر اربل را تخلیه کردند، ابن مستوفی به موصل رفت و مورد استقبال امیر آن‌جا قرار گرفت و از حمایت او بهره‌مند شد و در آن‌جا از مقرری و نیز از کتاب‌های نفیسی که داشت، استفاده می‌کرد و تا آخر عمرش در آن شهر بود و در همان‌جا درگذشت و در مقبره سابله بیرون باب الجصاصه به خاک سپرده شد.
۱. شرح المشکل من دیوان ابی تمام و
المتنبی یا النظام فی شرح شعر
المتنبی و ابی تمام.
این کتاب در ۱۰ جلد و به کوشش
محمد عبده عزّام در ۱۹۳۵م در قاهره به چاپ رسیده است.
۲. بناهة البلد الخامل لمن ورده من الاماثل،اکثر مطالب این کتاب درباره تاریخ ادبا و ملوک است و به تاریخ اربل معروف شده است. این اثر به نوشته ابن خلکان
در ۴ جلد تدوین یافته و به عقیده روزنتال با خط خود مؤلف در ۵ جلد نوشت شده و سلیمان بن عبدالله ابن ابی الحسن زنجانی مکی آن را تلخیص کرده است.
جلد چهارم این کتاب به عنوان آخرین جلد در چستربیتی به شماره ۴۰۹۸ موجود است، اما صقار
معتقد است نسخه مذکور جلد دوم این کتاب است که به دست ما رسیده، نه جلد چهارم. این جلد به کوشش سامی صقار در دو قسمت در عراق (۱۹۸۰م) به چاپ رسیده است.
۱. اباقماش، درباره ادب و نوادر و غیره.
۲. اثبات المحصل فی نسبة ابیات المفصل، که در دو جلد تدوین یافته. ابن مستوفی در این کتاب از ابیاتی که
زمخشری در المفصل به آن‌ها استشهاد جسته، سخن رانده است.
۳. دیوان
شعر .
۴. سرّالصنعة.
۱) ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق.
۲) ابن مستوفی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی صقار، بغداد، ۱۹۸۰م.
۳) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۴) ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۵) روزنتال، فرانتس، علم‌التاریخ عند المسلمین، ترجمه صالح احمد العلی، به کوشش محمد توفیق حسین، بغداد، ۱۹۶۳م.
۶) صقار، سامی، مقدمه بر تاریخ اربل.
۷) فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۳م.
۸) منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، نجف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۹) یاقوت، بلدان.
۱۰) ابن خلکان، وفیات.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن مستوفی اربلی»، شماره۱۷۶۰.
