ابن‌فرحون
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌فَرْحون، عنوان افراد خاندانی از فقها
و علمای
مالکی ساکن مدینه می‌باشد.
اینان از آن جهت که نسبشان به بنی یَعْمَر- از شاخه‌های
قبیله کنانه - می‌رسد، یعمری نیز خوانده می‌شدند.
ظاهراً اصل این خاندان از حوالی
جَیّان اندلس بود که از آن‌جا به
تونس و سپس به
مدینه نقل مکان کرده‌اند.
افراد شناخته شده این خاندان عبارتند از:
۱. ابوالحسن علی بن محمد بن فرحون بن محمد بن فرحون ملقب به نورالدین (۶۹۸-۷۴۶ق/۱۲۹۸-۱۳۴۵م).
وی در
فقه و حدیث و فنون شعری تبحر داشت. از
مشایخ او می‌توان به زین الدین طبری،
شمس الدین ذهبی ، محمد بن عربشاه
و ابن جابرِ وادی آشی اشاره کرد.
از شاگردان او تنها از ابوالعباس قباب یاد شده که در
مغرب او را دیده بوده است.
علی بن فرحون پس از ۷۳۰ق برای کسب دانش بارها به
مصر و مغرب
و قدس و دمشق سفر کرد
و صفدی در ۷۴۱ق او را در
دمشق ملاقات کرده است.
از گفته همو چنین برمی‌آید که وی در
شعر تبحر داشته
و در تصدیر
و تعجیز لامیة العجم، سبکی را به کار برده که منحصر به او بوده است.
آثار خود وی نیز تأیید می‌کند که چیره دستی او در فنون شعری بیش از جنبه های دیگر بوده است.
۱. تاریخ الاخبار
و التعریف بنسب النبی المختار، که نسخه ای از آن در
رباط موجود است.
۲.
الزاهر فی المواعظ و الحکایات و الاحادیث و الذخائر، که نسخه‌هایی از آن در
کتابخانه سلطنتی برلین و دیگر کتابخانه‌ها وجود دارد.
۳. نزهة النظر
و نخبة الفکر، که تصدیر
و تعجیز
و تذییلی بر لامیة العجم است
و دو نسخه از آن در کتابخانه اسکوریال
و خزانه آل محفوظ در
عراق موجود است.
وی دیوان شعری نیز داشته
و پاره‌ای از اشعار او را
سخاوی آورده است.
۲. عبدالله بن محمد (۶۹۳-۷۶۹ق/۱۲۹۴-۱۳۶۸م)، برادر علی بن فرحون، مورخ
و قاضی
مدینه.
او در
فقه،
حدیث و ادبیات عرب تبحر داشت. در مدینه تولد
و نشأت یافت
و زندگی خود را بیش‌تر در همان‌جا گذرانید. از اوایل جوانی به فراگیری ادبیات عرب روی آورد
و مشایخ او بیش‌تر همان مشایخ برادرش علی بودند.
سخاوی چند تن از شاگردان او را نام برده است.
عبدالله بن فرحون پس از ۷۴۶ق نزدیک ۲۰ سال به نیابت
قضا در مدینه اشتغال داشت
و در ۷۶۵ق رسماً به عنوان قاضی آن شهر تعیین گردید.
در طول مدت تصدی قضا، به تضعیف
شیعیان مدینه پرداخت
و به فعالیت گسترده ای برضد این گروه
و بزرگان آنان دست زد.
شاید بر اثر همین
تعصب شدید بود که مورد سوءِ قصد قرار گرفت، ولی جان سالم به در برد.
از آثار وی چند اثر خطی به شرح زیر هم اکنون موجود است:
العدة
فی اعراب العمدة، که دو نسخه از آن در
دارالکتب مصر و کتابخانه عباسیه بصره
نگهداری می‌شود؛
نصیحة المشاور
و تسلیة المجاور، که در تاریخ مدینه
و اثر مهم اوست. نسخه ای از آن در دارالکتب مصر موجود است.
۳. ابوالوفا ابراهیم بن علی بن محمد، ملقب به برهان‌الدین (د ۷۹۹ق/۱۳۹۷م)،
قاضی،
فقیه و طبقات نویس
مالکی.
وی چندی پس از ۷۳۰ق/۱۳۳۰م در
مدینه چشم به جهان گشود
و از مشایخی چون جمال الدین محمد بن احمد مطری، ابن عبدالله وادی آشی
و عمویش عبدالله استفاده نمود.
محب الدین طبری
و ابوالفتح مراغی از شاگردان او به شمار می‌روند.
وی سفرهای متعددی به
مصر و شام داشت.
مهم ترین مرحله زندگی او زمانی بود که در ۷۹۳ق به عنوان قاضی مدینه تعیین گردید، در آن زمان فقه مالکی در مدینه بسیار محدود شده
و پیروان آن رو به کاهش بودند، ولی ابن فرحون در دوران تصدی
قضا کوشش بسیاری در جهت قوّت بخشیدن به این مذهب کرد.
۱. تبصرة الحکام
فی اصول الاقضیة
و مناهج الاحکام.
این اثر نخستین بار در ۱۳۰۱ق در مصر به چاپ رسیده
و چندین بار پس از آن تجدید چاپ شده است؛
۲. درّة الغواص
فی محاضرة الخواص یا الغاز ابن فرحون، که از اولین آثار مالکیان در الغاز فقهی است
و یک بار به کوشش محمد ابوالاجفان
و عثمان بطینح، در
تونس ، (۱۹۸۰م)
و بار دوم به کوشش همان محققان در
بیروت (۱۹۸۵م) منتشر شده است؛
۳. الدیباج المُذْهَب
فی معرفة اعیان علماءِ المَذْهَب، در طبقات مالکیّه
و یکی از مشهورترین تألیفات اوست
و مؤلف در آن از ۶۳۰ تن از
فقیهان و راویان و مؤلفان مالکی یاد کرده است، ولی بیش‌تر به نقل سخن گذشتگان پرداخته
و تنها آن قسمت از این تألیف حائز اهمیت است که در آن از معاصران خود سخن گفته است.
این کتاب چندین بار چاپ شده
و آخرین چاپ آن در دو جلد در
قاهره به کوشش محمد احمدی ابوالنور در ۱۹۷۲-۱۹۷۶م انجام گرفته است. محقق در مقدمه کتاب تحلیلی نیز از سبک مؤلف ارائه کرده است. بر این کتاب ذیل هایی نوشته شده است. از آن جمله کفایة المحتاج، از خود ابن فرحون
و نیل الابتهاج، از بابا تنبکتی.
۱. ارشاد السالک الی افعال المناسک، که نسخه ای از آن در
کتابخانه صبیحیه در سلا مضبوط است
۲. تسهیل المهمات
فی شرح جامع الامهات ابن حاجب، که نسخه ای از آن در
ژنو نگهداری می‌شود.
ابن فرحون فرزندی به نام ابوالیمن محمد
داشته که تألیفی با عنوان المسائل الملقوطة من الکتب المبسوطة دارد
و نسخه ای از آن در کتابخانه ای شخصی در تونس موجود است.
(۱) ابن حجر عسقلانی احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
(۲) ابن فرحون ابراهیم، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۲-۱۹۷۶م.
(۳) ابن قاضی شهبه، تاریخ، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
(۴) ابوالاجفان محمد
و عثمان بطبخ، فهرست مآخذ تحقیق درباره درة الغواص ابن فرحون، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م.
(۵) بابا تنبکتی احمد، «نیل الابتهاج»، در حاشیة الدیباج المذهب ابن فرحون، قاهره، ۱۳۵۱ق.
(۶) حجی محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة بسلا، کویت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م.
(۷) سخاوی عبدالرحمان، التحفة اللطیفة، به کوشش اسعد طرابزونی حسینی، قاهره، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۸) سمعانی عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۹) سید، فهرست نسخ خطی.
(۱۰) صفدی خلیل، اعیان العصر، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکز.
(۱۱) مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹-۱۹۶۰م.
(۱۲) مخطوطات المکتبة العباسیة
فی البصرة، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
(۱۳) مخلوف محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، ۱۳۵۰ق.
(۱۴) وکیل مختار، فهرست المخطوطات المصورة (التاریخ)، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
(۱۵) لوکا، کاتالوگ نسخ خطی عربی، ۱۹۶۸.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن فرحون»، ج۴، ص۱۵۹۳.
