ابن‌فحام ابومحمد حسن بن محمد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ فَحّام، ابومحمد حسن بن محمد بن یحیی بن داوود (د ۴۰۸ق/ ۱۰۱۷م)، مقری و محدث
سامرا می‌باشد.
ابن فحام اهل
سامرا بود و عمرش را در همان‌جا به پایان رسانید
و خاندان او از جمله عمویش عمر بن یحیی در آنجا سابقه علمی داشته‌اند.
وی عامل مهم انتقال
قرائت و
حدیث مشایخ سامرا، به آیندگان بود. ولادت او احتمالاً در نیمه نخست سده ۴ق بوده است، زیرا قدیم‌ترین استماعات او در ۳۳۸ق از
عمر بن احمد حبال و در حدود همین سال از
محمد بن عمرو رزّاز (د ۳۳۹ق) بوده
و از
ابراهیم ابن عبدالصمد هاشمی اهل سامرا (د ۳۲۵ق) با واسطه روایت کرده است.
بنابراین سند
طوسی
درباره روایت مستقیم ابن فحام از
حسن بن علی بن متوکل (د ۲۹۱ق) ظاهراً افتادگی دارد،
چه لازمه آن تولد ابن فحام در حدود ۲۸۰ق است که دور از واقع به نظر می‌رسد. وفات ابن فحام را
خطیب
و به تبع او
ذهبی
در ۴۰۸ق گفته‌اند،
اما
ابن جزری آن را در ۳۴۰ق گفته است که نمی‌تواند صحیح باشد و به نظر می‌رسد منشأ خطای او خلط بین ابن فحام و استادش حبال بوده است.
همچنین گفته طوسی
درباره استماع ابن فحام از
محمد بن هاشم عباسی قابل تأمل است.
ابن فحام گذشته از بهره‌گیری از مشایخ سامرا، از اوان جوانی به بغداد نیز می‌آمده و از مشایخ آنجا استفاده می‌کرده است؛ چنانکه استماع او از
اسماعیل بن محمد صفار پیش از ۳۴۱ق انجام گرفته است.
از دیگر مشایخ ابن فحام می‌توان
ابوبکر محمد بن حسن نقاش ،
ابوبکر ابن مقسم و
بکّار بن احمد را در قرائت،
و عمویش
عمر بن یحیی ،
محمد بن احمد بن عبیدالله منصوری و
محمد بن فرخان دوری را در حدیث نام برد.
از شاگردان و راویان او نیز می‌توان به نصر بن عبدالعزیز فارسی، علی بن محمد بن فارس خیاط و ابوعلی غلام هراس در قرائت،
و ابوجعفر طوسی،
احمد بن علی نجاشی و ابوسعد سمّان رازی اشاره کرد.
خطیب بغدادی
او را ثقه شمرده و در مورد مذهبش گفته که مذهب
شافعی داشت، ولی به او نسبت
تشیع داده می‌شد. ذهبی صریحاً گفته است که او عالم به
فقه شافعی ولی
شیعه مذهب بود،
اما از علمای رجال متقدم شیعه کسی به مذهب او اشاره نکرده و تنها
علامه حلی او را از
اهل سنت دانسته است.
ابن فحام در علم قرائت به عنوان یکی از حلقه‌های اتصال در پاره‌ای از سلسله‌های اسناد به شمار می‌آید
و روایات جمعی از مقریان
سامرا چون ابوالطیب دلاء، ابن غیالی، عبدالله بن محمد وکیل و یوسف بن علان منحصراً از طریق ابن فحام به دیگر مقریان رسیده است.
در حدیث تنها اثر بازمانده از او مجموعه‌ای از
احادیث مسند است که توسط طوسی در
الامالی
گردآمده است. احتمالاً نقل‌های
ابن شهر آشوب از ابن فحام در
مناقب
به نقل از طوسی بوده و تنها در یک مورد نقل وی بر طوسی قدری افزونی دارد
که ممکن است مربوط به اختلاف نسخ امالی طوسی باشد. ابن فحام در روایت اجزاء حدیثی محدثان عباسی تبار سامرا چون نسخه محمد بن احمد منصوری از عمویش از
امام هادی علیه‌السلام و نسخه ابراهیم عبدالصمد از پدرش از جدش محمد بن ابراهیم امام از
امام صادق علیه‌السلام نقش مؤثری داشته است.
روایت ابن فحام از
صحیفة الرضا علیه‌السلام با طریق مشهور آن که به
ابوبکر محمد بن عبدالله بن حفده می‌رسد، متفاوت است
با صحیفة الرضا علیه‌السلام که حدیث موجود در الامالی طوسی
در روایت مشهور صحیفه دیده نمی‌شود).
دو اثر تحت عناوین انکار غسل الرجلین (در انکار شست و شوی پا در
وضو در دفاع از نظر
امامیه ) والا¸یات المنزلة فی اهل البیت، به ابن فحام نسبت داده شده، ولی برخی این دو را تألیف ابن فحام دیگری می‌دانند.
این ابن فحام ابوالحسین محمد بن احمد بن خلف ابن ابی المعتمر مقری و محدث امامی است که در
دمشق اقامت داشته و در ۳۹۹ق/۱۰۰۸م در
رقه وفات یافته است. او از مشایخ بزرگ امامیه در
بغداد ، چون
محمد بن عمر بن جعابی و
ابوالمفضل شیبانی بهره برده است.
(۱) ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۲) ابن جزری، محمد، النشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانة مصطفی محمد.
(۳) ابن حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق.
(۴) ابن شهر آشوب، محمد، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه.
(۵) ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر.
(۶) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۷) ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۴م.
(۸) ذهبی، محمد، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمد سید
جاد الحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۹) صحیفة الامام الرضا (ع)، به کوشش محمد مهدی نجف، مشهد، ۱۴۰۶ق.
(۱۰) طوسی، محمد، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
(۱۱) علامه حلی، حسن، «الاجازة الکبیرة»، بحار الانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م، ج ۱۰۴.
(۱۲) نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن فحام»، شماره۱۵۸۵.
