ابن عطیه سعدی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ عَطیه، عبدالملک بن محمد سعدی (۱۳۰ق/ ۷۴۸م)،
فرمانده سپاه اموی،
والی مکه و
مدینه در دوران
مروان دوم، آخرین
خلیفه اموی است.
نسب وی به سعد بن بکر هوازن می‌رسد.
در ۱۳۰ق مروان دوم ابن عطیه را به فرماندهی یک سپاه ۴ هزار نفری برای سرکوب عبدالله بن یحیی کندی ملقب به طالب الحق رهبر اباضیان و عامل او ابوحمزه مختار بن عوف به
حجاز و
یمن گسیل کرد.
در اینجا دو
روایت هست:
براساس روایت اول، ابوحمزه که از جانب عبدالله بن یحیی مکه و مدینه را در تصرف داشت، سپاهی متشکل از ۶۰۰ نفر به فرماندهی بلج بن عقبه ازدی راهی
شام کرد. این سپاه در
وادی القری از سپاه ابن عطیه شکست خورد و ابوحمزه به مکه گریخت. ابن عطیه به مدینه رفت
و پس از یک
ماه ولید بن عروة بن محمد بن عطیه،
برادر زاده خود را والی مدینه کرد و خود به سوی مکه عزیمت نمود.
در نبردی که بر سر مکه درگرفت ابوحمزه به
قتل رسید، خوارج پراکنده شدند و ۴۰۰ تن از آنان به اسارت درآمدند. اما ابن عطیه آن‌ها را نیز کشت. سپس سر ابوحمزه را به وسیله عروة بن یزید بن عطیه برای مروان دوم فرستاد و خود به یمن رفت.
براساس روایت دوم سپاه ابوحمزه به فرماندهی خود او به سوی شام رهسپار شد و در نبردی در وادی القری از سپاه ابن عطیه شکست خورد و ابوحمزه کشته شد. به هر روی، ابن عطیه پس از تسخیر مکه، رومی بن ماغر کلابی مرّی از مردم شام را به عنوان والی مکه منصوب کرد،
اما سپس محمد بن عبدالملک،
پسر خود را برجای او نشاند و خود راهی
طائف شد.
ابن یحیی کندی، پس از آگاهی از شکست و مرگ ابوحمزه با لشکری ۳۰ هزار نفری برای مقابله با ابن عطیه از
صنعا بیرون آمد. دو سپاه در منطقه‌ای بیرون شهر صنعا موسوم به صَعْده درگیر شدند. در این نبرد ابن یحیی کشته شد
و یارانش قتل عام شدند و افراد باقی مانده به صنعا گریختند. عبدالملک سر ابن یحیی را توسط پسرش یزید بن عبدالملک نزد مروان اموی فرستاد و خود به صنعا در آمد و چند ماهی در آن‌جا اقامت گزید.
پس از آن یاران ابن یحیی چند بار شوریدند. نخست یحیی بن عبدالله بن عمر کلاعی قیام کرد. ابن عطیه عبدالرحمان بن یزید، برادرزاده خود را به سرکوب او فرستاد. شورش دیگر را گروهی از اباضی‌ها به سر کردگی یحیی بن کرب حمیری به راه انداختند. این بار ابن عطیه لشکری به فرماندهی ابوامیه کندی گسیل کرد، سرانجام اباضی‌ها شکست خوردند و به حضرموت گریختند و در آن‌جا به عبدالله بن معبد جرمی پیوستند. ابن معبد برای
جنگ با ابن عطیه سپاهی بزرگ بسیج کرد. ابن بار ابن عطیه خود به نبرد با جرمی شتافت. در پی نبردهایی در منطقه فلات و شهر سنام حضرموت ابن عطیه توانست این شورش را نیز سرکوب کند.
پس از سرکوب جنبشهای اباضی در
یمن و حضرموت، مروان دوم طی فرمانی ابن عطیه را به عنوان امیر الحاج به مکه فرستاد.
وی با گروهی کوچک از یارانش به سوی مکه رهسپار شد و
سلاح و
ساز و برگ خود را در صنعا رها کرد؛ اما در میان راه، در منطقه‌ای موسوم به جُرْف،
متعلق به بنی مراد گروهی از اباضیان پس از درگیری کوتاهی به
انتقام خون طالب الحق هلاکش ساختند. چون خبر کشته شدن ابن عطیه به صنعا رسید، برادرزاده وی عبدالرحمان بن یزید حاکم آن شهر سپاهی به جرف فرستاد. نیروهای وی همه اباضیان آن منطقه را با
زنان و فرزندانشان کشتند و دارایی آن‌ها را غارت و
خانه‌هایشان را ویران ساختند.
براساس روایت دیگر ابن ولید بن عروة سعدی، والی مدینه بود که از قاتلان عم خود انتقام گرفت.
(۱) ابن اثیر، الکامل.
(۲) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، ۱۲۸۵ق.
(۳) خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
(۴) طبری، تاریخ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
(۵) مسعودی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م.
(۶) مسعودی، مروج الذهب، به کوشش باربیه دومنار، پاریس، ۱۸۷۱م.
(۷) احمد یعقوبی، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۶۰م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالملک ابن‌عطیه»، ج۴، ص۱۵۲۶.
