ابن‌عسکر ابوعبدالله محمد بن علی مالقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِعَسْکَر، ابوعبدالله محمد بن علی (۵۸۴ -۶۳۶ق/۱۱۸۸- ۱۲۳۹م)، راوی،
فقیه،
مورخ و
ادیب عصر موحدون
اندلس بود.
خاندان وی در روستایی در
غرب مالقه ساکن بودند،
اما او خود در مالقه پرورش یافت.
وی نزد استادان آن دیار از جمله ابوالحجاج ابن شیخ، ابوالقاسم بن سمجون، ابوالحسن بن شقوری و ابن‌حوط الله
حدیث شنید. نظر به اعتبار و
شهرت گسترده‌ای که کسب کرده بود، توانست از بسیاری از علمای
اندلس و مغرب، چون
ابوالحسن علی بن احمد جیانی و
عبدالله بن احمد بن قدامه و حتی برخی از علمای مشرق اجازه
روایت دریافت کند. سپس خود به گروهی از مردم
بغداد، بنا به تقاضای آنان، اجازه روایت داد.
کسانی که در شمار استادان او بوده‌اند، بسیارند و مراکشی
نام ۱۷ تن از آنان را برشمرده است. با این حال، او از اینکه نتوانسته از درس سایر بزرگان و دانشمندان عصر خود بهره گیرد، اظهار تأسف کرده است.
وی مدتی منشی ابوعبدالله محمد بن حسن نباهی در امر
قضا بود و پس از چندی در زمان انتقال
حکومت مالقه از بنی هود به بنی احمر، نیابت قضا به او سپرده شد و در ۶۳۵ق به رغم میل باطنیش رسماً ریاست آن را به عهده گرفت و تا پایان عمر در این سمت باقی ماند.
عدالت و داوری صحیح او در صدور احکام مورد ستایش بسیار قرار گرفته است.
ابن‌ابار
گوید وی دوبار منصب قضا را در مالقه به عهده گرفته است.
ابن‌عسکر در فقه، حدیث و
قرائت قرآن نیز تبحر داشت و مجالس درس وی مورد استقبال بسیاری از بزرگان آن روزگار بود.
ابوبکر ابن حبیش و
ابن‌سعید اندلسی از جمله کسانی بوده‌اند که از محضر درس او بهره برده‌اند.
برخی، از جمله ابوبکر ابن خمیس، ابوبکر ابن ابی العیون و ابو عبدالله ابن بری از او روایت کرده‌اند.
ابن‌عسکر سروده‌هایی نیز داشته است که حدود ۲۰
بیت از آن‌ها در آثار ابن
سعید،
مراکشی،
ابن‌خطیب
و مقری
آمده است. مضمون بیشتر اشعار او
مدح و
تغزل و یا درباره اجازه‌هایی است که گرفته یا به دیگران داده است و در همه آن‌ها آثار تکلّف و تصنّع جلوه‌گر است، چنانکه
شعر او را باید از نوع «شعر علما» دانست. قطعات مسجع کوتاهی نیز از نثر او در آثار ابن
سعید و مقری
آمده است که ویژگی‌های
نثر روزگار خود را دارد.
۱.
الاکمال و الاتمام فی صلة الاعلام یا
مطلع الانوار و نزهة البصائر و الابصار، که ذیلی است بر کتاب مفقود الاعلام بمحاسن (بمجالس) الاعلام من اهل مالقة الکرام، نوشته ادیب گمنام
اصبغ بن علی بن ابی العباس (د ۵۹۲ق). ابن‌عسکر در این کتاب علاوه بر شرح احوال شعرا و بزرگان مالقه، اطلاعات ارزشمندی نیز درباره زندگی اجتماعی آن
زمان و حوادث تاریخی ریز و درشتی که عموماً جای دیگری مذکور نیست و همواره مورد توجه و استناد مورخان بعد از او از جمله ابن‌خطیب
و نباهی
بوده، به دست داده است. این اثر که با درگذشت ابن‌عسکر ناتمام مانده بود، توسط برادرزاده وی
ابوبکر محمد بن خمیس به اتمام رسید. نسخه‌ای از آن در یکی از کتابخانه‌های شخصی مراکش موجود است.
۲.
التکملة و الاتمام لکتاب التعریف و الاعلام، که ذیلی است بر کتاب التعریف و الاعلام عبدالرحمان بن ابی الحسن سهیلی در معرفی اشخاص و گروه‌هایی که برخی از آیات قرآن درباره آنان نازل شده است. ابن‌عسکر
خود درباره
انگیزه نگارش این کتاب می‌گوید که چون کتاب سهیلی را در مقایسه با سایر کتب
تفسیر بدیع و بی‌نظیر یافته، در صدد تألیف تکمله‌ای برآمده تا آنچه را که وی فروگذاشته، کامل کند. نسخه‌هایی از این کتاب در
مصر و کتابخانه عاشر افندی
موجود است.
۱. الجزء المختصر فی السُلُوّ عن ذهاب البصر، که آن را برای واعظ نابینای معاصرش ابومحمد ابن ابی خرصی تألیف کرده بوده است.
۲. رساله ادّخارِ الصبر فی افتخار القصر و القبر
۳.شرح الایات التی استشهد بها سیبویه
۴.شفاء العلة فی سمت القبله
۵.المشرع الروی فی الزیادة علی غریبی الهروی
۶. نزهة الناظر فی مناقب عمار بن یاسر
کتابی هم در انساب بنی
سعید و مناقب آنان به وی نسبت داده‌اند.
مجموعه‌ای مشتمل بر ۴۰
حدیث نیز داشته است که سلسله سند هر یک از آن‌ها به یکی از
صحابه ختم می‌شده که نامش با نام شیخ خود او یکی بوده است و این خود بیانگر وسعت معلومات وی در
علم حدیث است.
(۱) ابن‌ابار، محمدعبدالله، التکملة لکتاب الصله، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۲) ابن‌خطیب، محمد، الاحاطه، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق.
(۳) ابن
سعید، علی، القدح المعلی، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۰ق.
(۴) ابن‌عسکر، محمد، التکلمة و الاتمام، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۵) تذکرة النوادر، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۰ق.
(۶) خدیویه، فهرست.
(۷) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۸) عباس، احسان، حاشیة الذیل و التکمله.
(۹) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
(۱۰) مراکشی، محمد، الذیل و التکمله، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۱۱) مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
(۱۲) نباهی، عبدالله، تاریخ قضاة
الاندلس، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۴۸م؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبدالله ابن‌عسکر»، ج۴، ص۱۵۱۸.
