ابن‌طیب ابوعبدالله شمس‌الدین محمد شرقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ طَیّب‌ْ، ابوعبدالله محمد شَرَقی (شرگی، شراگی) ملقب به شمس‌الدین (۱۱۱۰-۱۱۷۰ق/۱۶۹۸-۱۷۵۷م)، محدث، نحوی، ادیب و مورخ مغربی است.
او در
قریه شراقه (شراگه) در نزدیکی فاس و در خانواده‌ای اهل علم و
ادب به
دنیا آمد
و دوران کودکی و نوجوانی را در فاس گذراند.
دو ساله بود که پدرش به
رسم آن زمان از حسن بن علی عجیمی برای او
اجازه روایت حدیث گرفت.
دروس مقدماتی را از
پدر و عمه‌اش که هر دو از محدثان و علمای فاس بودند، فراگرفت و سپس نزد دیگر محدثان و استادان آنجا از جمله احمد بن محمد درعی و محمد بن عبدالقادر فاسی و ابواسحاق ابراهیم سباعی به فراگیری حدیث و سایر علوم پرداخت.
او علاوه بر حدیث به
تحصیل تفسیر،
فقه،
صرف و
نحو،
لغت و ادب نیز همت گماشت و به زودی از دانشمندان
نامدار عصر خود گردید.
وی در راه کسب علم شهرهای بسیاری را زیر پا گذاشت.
در حدود ۱۱۴۳قمری
حج گزارد و مدت ۲
سال در
مکه مجاور شد و به کار تألیف و
تدریس پرداخت.
سپس از طریق
شام به روم رفت و پس از چندی از راه مصر به
حجاز بازگشت. در اثنای این سفرها از علما و اندیشمندان هر
دیار بهره برد و با آنان در علوم مختلف به
مباحثه نشست.
ابن طیب
مشایخ غربی و شرقی خود را بیش از ۱۸۰ تن ذکر کرده و شرح حال آنان رابه ترتیب در ۲ کتاب
انیس المطرب و
الافق المشرق آورده است.
دانش‌پژوهان بسیاری از جمله حمدون بن عبدالسلام بنانی و سید محمد مرتضی زبیدی صاحب
تاج العروس از محضر وی بهره جستند.
وی در
پایان این سفرها به
مدینه رفت و به تألیف و تدریس مشغول شد و سرانجام در همان‌جا درگذشت.
تألیفات ابن طیب را در زمینه‌های مختلف بالغ بر ۵۰
اثر دانسته‌اند.
۱. ارسال الاسانید و ایصال المصنفات و المسانید، که
الفهرسة الصغری نیز گفته می‌شود.
دو نسخه از این
کتاب (یکی از آن دو با عنوان سلاسل الاسناد ضبط شده است) در مجموعه گارت، کتابخانه دانشگاه پرینستون، موجود است.
۲. اضاءة الراموس، در ۴ جلد که حاشیه‌ای است بر
قاموس المحیط فیروز آبادی، زبیدی این کتاب را بهترین شرح بر
قاموس دانسته است.
نسخه‌هایی از آن در مجموعه گارت و کتابخانه‌های ازهریه،
قرویین،
دارالکتب القطریة
موجود است.
۳. تجرید الروایة فی تحقیق الکفایة، که شرحی است بر
کفایة المتحفظ و نهایة المتلفظ ابن اجدابی
و نسخه‌ای از آن در دارالکتب موجود است.
۴. شرح حزب ابی زکریا یحیی بن شرف النووی، که شرحی است بر کتاب دعای نووی. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های آصفیه، رباط،
مدینه،
حلب،
مجموعه گارت
و مینگانا (هاپ وود) موجود است.
۵. عيون الموارد السلسة من عيون الاسانيد المسلسلة. نسخه‌هايى از آن در رباط
ازهریه
و مجموعه گارت
موجود است.
۶. فيض نشر الانشراح من روض طى الاقتراح، كه حاشيه‌اي بر
الاقتراح سيوطى است. نسخه‌هايى از آن در كتابخانه‌هاي راغب پاشا
دارالکتب مصر
موجود است.
۷. مفتاح الوصول الی علم الاصول، در شرح مقدمه عبدالقادر فاسی. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره
موجود است.
۸. موطئة الفصیح لموطأة الفصیح، که شرحی است بر منظومه الموطأة ابن مرحل. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه شخصی
زرکلی و دارالکتب
موجود است.
۱. الازهار الندیه در تاریخ
۲. الاستمساک باوثق عروة فی الاحکام المتعلقة بالقهوة
۳. الافق المشرق
۴. اقرار العین باقرار الاثر بعد ذهاب العین، که الفهرسة الکبری نیز خوانده می‌شد.
۵. الانیس المطرب
۶. تمهید الدلائل و تلخیص الاوائل
۷. حاشیه علی شرح القسطلانی للصحیح، در ۲ جلد
۸. حاشیه علی الشمائل
۹. حاشیه علی المطول
۱۰. الرحلة الحجازیة؛
نسخه‌ای با این نام در کتابخانه قرویین
موجود است که گرچه
لقب و
کنیه و
تاریخ وفات مؤلف آن اندکی متفاوت است، اما با توجه به بعضی
قراین، احتمال می‌رود که همان رحله ابن طیب باشد.
۱۱. سمط الفرائد فيما يتعلق بالبسملة و الصلاة من الفوائد
۱۲. شرح
شواهد الکشاف، در
تفسیر ۱۳. شرح علی سیرة ابن الجزری
۱۴. شرح علی سیرة ابن فارس
۱۵. شرح کافیه ابن مالک
۱۶. شرح المضریة فی مدح خیر البریة
۱۷. المسفر عن خبایا المزهر، که حاشیه‌ای است بر المزهر
سیوطی۱۸. مسلسلات
ابن طیب
شعر نیز می‌سروده است. ابیاتی از سروده‌های او را مرادی
و کتانی
نقل کرده‌اند.
(۱) ازهریه، فهرست.
(۲) محمد عدنان و دیگران بخیت، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، عمان، ۱۹۸۵م.
(۳) بغدادی، ایضاح.
(۴) تیموریه، فهرست.
(۵) خدیویه، فهرست.
(۶) زبیدی، تاج‌العروس.
(۷) زرکلی، اعلام.
(۸) سید، خطی.
(۹) سید، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴م.
(۱۰) محمد عربی عزوزی، «ابن الطیب محشی القاموس»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م، ج ۳۰، جزء ۱.
(۱۱) یس و عبدالله رجراجی علوش، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط، ۱۹۵۴م.
(۱۲) محمد عابد فاسی، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۱۳) عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۱۴) عمررضا کحاله، المنتخب من مخطوطات مدینة المورة، دمشق، ۱۹۷۳م.
(۱۵) محمد
خلیل مرادی،
سلک الدرر، بغداد، ۱۳۰۱ق.
(۱۶) المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة، بیروت، ۱۹۸۶م.
(۱۷) المنتخب من المخطوطات العربیة فی حلب، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبدالله ابن‌طیب»، ج۴، ص۱۴۴۶.
