ابن‌صیرفی نورالدین علی بن داوود
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ صِیْرَفی، نورالدین علی بن داوود بن ابراهیم، نیز معروف به ابن داوود و جوهری (۱۴ جمادی الا¸خر ۸۱۹ -۹۰۰ق/۱۰ اوت ۱۴۱۶- ۱۴۹۵م)،
فقیه حنفی و مورخ معاصر ممالیک بُرجیّه مصر است.
چون پدرش به کار
صرافی می‌پرداخت،
به ابن صیرفی یا جوهری معروف گردید. از بین مآخذ تنها ابن ایاس
او را اسرائیلی خوانده است که علت آن روشن نیست. ابن صیرفی در قاهره چشم به جهان گشود و در همان‌جا به تحصیل پرداخت.
مقدمات علوم را نزد
زراتیتی و
ابن دیری آموخت و سپس
شرح نقایه و
شرح نخبه را نزد مؤلف آنها،
شیخ تقی الدین شمنی ، و دیوان خطب
ابن حجر را نزد خود وی فراگرفت. علاوه بر شرکت در مجالس درس و املای ابن حجر، مدت زیادی نیز در ملازمت و مصاحبت او بود و ابن حجر به وی توجه و عنایت خاصی داشت، تا آن‌جا که پشت سر او
نماز می‌گزارد.
از دیگر استادان او می‌توان شیخ بدرالدین عینی، قاضی القضاه محب
الدین ابن شحنه، شهاب
الدین احمد آمدی نحوی، محیی
الدین کافیجی و امین
الدین آق سرایی را نام برد.
ابن صیرفی مدتی نیز در محضر
محمد بن ابراهیم شروانی شافعی بود و
شرح العمده را نزد او خواند و دانش خود را در زمینه
فقه و
تاریخ تکمیل کرد.
علاوه بر فقه،
نحو و
اصول و
عروض را نیز نزد استادان عصر خود فراگرفت و
قرآن و همچنین برخی از کتب مشهور آن عصر مانند العمده،
الفقیه ابن مالک و
خزرجیه را از حفظ کرد.
ابن صیرفی، یک بار
حج گزارد و از آن‌جا به
بیت‌المقدس و سپس به دمیاط رفت و در مدرسه
صوفیه بیبرسیه و برقوقیه رحل اقامت افکند و احتمالاً به تدریس پرداخت و نیابت خطابت را در آن‌جا برعهده گرفت.
ابن صیرفی پس از مرگ پدرش در ۸۵۳ق/۱۴۴۹م به کار جواهر فروشی پرداخت،
ولی از آن‌جا که در
انباء الهصر نام خود را در کنار مساکین و فقرا آورده، چنین برمی‌آید که زندگیش با
فقر و تنگدستی توام بوده است و شاید جهت امرار معاش و گریز از فقر بوده که
استنساخ کتب ارزشمند را از قبیل آثار
ابن حجر ،
ابن تغری بردی ،
سخاوی و
ابن کثیر پیشه ساخته بوده است، کاری که بعداً باعث ارتباط و آشناییش با بزرگانی چون
ابن مرهر شد.
وی برای مدتی نیز خطابت
جامع‌الظاهر را بر عهده داشت تا اینکه در ۸۷۱ق/۱۴۶۷م نیابت
قضا را از طرف
ابن شحنه بر عهده گرفت.
ابن شحنه همواره او را در رسیدن به پاره‌ای مناصب یاری می‌رساند، تا آن‌جا که در اعیاد و ایام خجسته همراه بزرگان و اعیان حکومتی برای عرض تهنیت به حضور
سلطان اشرف قایتبای می‌رسید و در بعضی سفرها نیز از همراهان
سلطان بود.
ابن صیرفی پس از آنکه در
فقه و
اصول و دیگر دانشها تبحری نسبی پیدا کرد، به
تاریخ روی آورد و با استفاده از مآخذی که در دست داشت، به نوشتن آثار تاریخی پرداخت و با مورخان معاصر خود چون
ابن تغری بردی به رقابت پرداخت، چنانکه گاه از او انتقاد نیز می‌کرد. همچنین بین او و
شمس‌الدین سخاوی که معاصر و هم‌درسش بود، اختلاف شدیدی پدید آمد، تا آن‌جا که
سخاوی او را
جاهل و نوشته‌هایش را پر از اشتباه و ابهام خواند. احتمالاً منشأ این اختلاف توجه بیش از حد ابن حجر نسبت به ابن صیرفی بوده است. با اینهمه ابن صیرفی نسبت به
سخاوی نظری مساعدتر داشت و حتی وی را مخدوم خود می‌خواند.
ابن صیرفی با ابوطیب انصاری، شاعر
شافعی مذهب مصاحبت و مراودت داشت و نسبت به عمر بن فارض، صوفی و عارف معروف مصری، به رغم متهم بودنش به
کفر و
الحاد ، ارادت می‌ورزید.
۱.
انباء الهصر بابناء العصر . در این اثر ابن صیرفی به شرح برخی از وقایع اتفاقیه در مصر بین سالهای ۸۷۳ -۸۸۶ق پراخته است و با اینکه در این سالها مصر با حوادث و وقایع تلخ گوناگونی از قبیل جنگ‌های داخلی و خارجی، ستمگری فرمانروایان، قحطی و
فقر و تنگدستی و مفاسد اجتماعی رو به رو بود و مؤلف خود
شاهد عینی این وقایع بوده است، باز از اشاره بدانها خودداری کرده و به شرح مسائل جزئی پرداخته است. اگرچه ابن صیرفی در این کتاب پیوسته در صدد تبرئه
سلطان و دفاع از حکام او بوده، اما ناخودآگاه، برخی خوشگذرانی‌های وی و
ظلم و بی‌رحمی حکام و بسیاری از مفاسد اجتماعی دیگر را به تصویر کشیده است.
نیز در این کتاب گاه عبارات عامیانه مصری به کار برده شده است،
ولی گفته
سخاوی که آن را مملو از واژه‌ها و اصطلاحات عامیانه دانسته، اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد. این اثر در۱۹۷۰م به کوشش حسن حبشی در قاهره به چاپ رسیده است.
۲.
نزهة النفوس و الابدان فی تواریخ الزمان یا...
فی تواریخ الازمان .
کتابی است تاریخی در شرح حوادث و وقایع سالهای ۷۸۴ تا ۸۵۰ق یعنی از ابتدای حکومت
سلطان برقوق تا اواخر حکومت
سلطان جقمق . ابی صیرفی تا حدود ۵۰ سال بعد نیز زنده بوده و معلوم نیست چرا حوادث این دوره را در کتاب خود نیاورده است. این نیز ممکن است که قسمت پایانی کتاب مفقود شده باشد. ابن صیرفی در یکی از پربارترین دوره‌های تاریخ نویسی مصر و
شام دست به تألیف این اثر زد، ولی با آنکه از بسیاری از آثار ارزشمند این دوره استفاده و حتی
اقتباس نموده،
مآخذ خود را بجز در چند مورد
معرفی نکرده و از همین رو مورد
انتقاد شدید برخی ازمورخان معاصر خود
قرار گرفته است. ابن صیرفی مانند ابن حجر و دیگران، حوادث تاریخی را در این کتاب بر حسب روز و ماه و سال تقسیم‌بندی کرده را پایان هر سال را به ذکر وفیات آن سال اختصاص داده، ولی علاوه بر حذف اسناد و راویان اخبار از ذکر برخی اخبار خرافه‌آمیز در آن خودداری نکرده است.
کتاب مذکور در سالهای ۱۹۷۰-۱۹۷۴م به طور ناقص در ۳ مجلد به کوشش حسن حبشی در قاهره به چاپ رسیده است.
۳.
الجوهریه ، که در تاریخ
اسلام و
سیره نبوی است
و برخی آن را جزئی از
نزهة النفوس دانسته‌اند.
اگرچه خود ابن صیرفی
از این اثر به عنوان کتابی مستقل نام برده است. نسخه‌ای از آن در کتابخانه رضا در رامپور هند به شماره ۳۵۳۷ موجود است
۴.
الدر المنظوم فیما ورد فی مصر و اهلها من موجود و معدوم یا
الدرالثمین فیما ورد فی مصر و اعمالها بالخصوص و العموم . چند نسخه خطی از آن در وین، پاریس و مصر موجود است.
۵.
سیره الاشرف قایقبای ، نسخه‌ای از آن در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.
(۱) ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
(۲) ابن صیرفی، علی، انباء الهصر، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۰م.
(۳) ابن صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان فی تواریخ الزمان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۰- ۱۹۷۳م.
(۴) حبشی، حسن، مقدمه بر انباء الهصر، قاهره، ۱۹۷۰م.
(۵)
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق.
(۶) طراونه، طه ثلجی، مملکة صفد فی عهد الممالیک، بیروت، ۱۴۰۲ق.
(۷) عزاوی، عباس، التعریف بالمورخین، ۱۳۷۶ق/ ۱۹۵۷م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن صیرفی، نورالدین»، ج۴، ص۱۴۲۴.
