ابن‌صوفی نجم‌الدین علی بن ابوالغنائم محمد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ صوفی، نجم‌الدین ابوالحسن علی بن ابوالغنائم محمد (ح ۳۹۰- ح ۴۶۰ق/۱۰۰۰- ۱۰۶۸م)،
نسب شناس شیعی است.
ابن صوفی به علت انتساب به نیایش،
عُمَر الاطرف ، فرزند
حضرت علی -علیه‌السلام- معروف به
ابن تغلبیه
به عُمَری و نیز علوی مشهور است.
ابن صوفی
در بیان نسب
زید بن علی -علیه لسلام- به
مذهب اثناعشری خود اشاره کرده است.
پدر ابن صوفی،
ابوالغنائم محمد ، معروف به
ابن مهلبیه نیز از مراجع
علم انساب به شمار می‌آمد.
در واقع نسب شناسی در خاندان ابن صوفی سابقه‌ای دیرینه داشت و حتی نیای ششم وی،
محمد صوفی که ابن صوفی بدو منسوب است و به فرمان
هارون الرشید به
قتل رسید،
نیز
نسب شناس بود.
ابن صوفی در
بصره متولد شد و همان‌جا پرورش یافت و چنانکه خود می‌گوید،
از کودکی به دانشهای گوناگون و به ویژه نسب شناسی پرداخت و از محضر استادانی بزرگ بهره برد.
در کتابهای مختلف نام تقریباً ۲۰ تن از استادان ابن صوفی را می‌توان یافت. وی برخی از آنان را در المجدی نام برده است. از جمله
ابوالحسن محمد مشهور به
عبیدلی ، پدر خویش
ابوالغنائم ،
ابوعبدالله حسین بن محمدبن طباطبای علوی ،
ابوعلی‌بن شهاب عکبری ،
ابوعبدالله حمویه ،
ابوعلی قطان مقری ،
ابن کتیلة حسینی و
ابن خداع مصری .
ابن صوفی با
سید مرتضی معاصر بود و این دو در ۴۲۵ق در
بغداد با یکدیگر دیدار داشتند.
به نوشته
مدنی
ابن صوفی از محضر سید مرتضی بهره برده و از او و برادرش
شریف رضی
حدیث
روایت کرده است، اما خود ابن صوفی اشاره‌ای در این باره ندارد.
ابن صوفی در ۴۲۳ق از بصره به موصل مهاجرت کرد و در این شهر همسر گزید و ماندگار شد.
وی برای کسب تجربه و دانش اندوزی به سرزمینها و شهرهای بسیاری چون
رمله ،
نصیبین ،
شام ،
میافارفین ،
مصر ،
عمان ،
کوفه و
عکبرا مسافرت کرد.
به نظر می‌رسد که ابن صوفی در سالهای ۴۰۷ تا ۴۲۰ق، اگر نه یکسره، دست کم بسیاری از اوقات را در
بغداد به سر برده باشد.
به نوشته
ابن طقطقی در الاصیلی، ابن صوفی در
موصل درگذشت.
ابن طاووس او را سرآمد نسب شناسان روزگار خود شمرده است
و به گفته
ابن عنبه قول ابن صوفی در این زمینه حجت بود.
ابن صوفی را
ادیب و
شاعر و فقیه
نیز دانسته‌اند.
المجدی فی انساب الطالبیین. ابن صوفی در ۴۴۳ق به مصر سفر کرد و در آن‌جا برخی از آثار خود را به
مجدالدوله ابوالحسن احمد نقیب النقبای طالبیان در حکومت
فاطمیان عرضه داشت.
ابوطالب محمد پسر
مجدالدوله از ابن صوفی خواست
تا کتابی مختصر در انساب بنگارد.
او نیز کتاب را به پاس عنایت
مجدالدوله بدو منسوب کرد و آن را المجدی نامید.
ابن طباطبا از نویسندگان معاصر ابن‌صوفی نخستین کسی است که از این کتاب نام برده و این نکته نشان می‌دهد که المجدی در زمان حیات مؤلف از شهرت و اعتبار برخوردار بوده است.
المجدی در نسب
پیامبر اکرم -صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- و امامان
شیعه تا
امام جواد -علیه لسلام- و فرزندان و نوادگان آنها نوشته شده و ابن صوفی
مذاهب علمای انساب و اختلاف آراء آنان را نیز در این اثر گنجانده است.
این کتاب یکی از آثار کهن و معتبر علم انساب است
که برخی، از جمله
ابن طاووس حلی ، بر آن تعلیقه نوشته‌اند.
المجدی در ۱۴۰۹ق به کوشش
احمد مهدوی دامغانی در
قم به چاپ رسیده است.
۱-
الرسائل ، در
علم انساب
۲-
الشافی ، در علم انساب.
به نوشته ابن طقطقی این کتاب در دو جزء است که اولی به شرح نسب بنی عباس و دومی به نسب فرزندان
حضرت علی -علیه‌السلام- اختصاص دارد.
این کتاب تاکنون به دست نیامده است؛
۳-
العیون ، در علم انساب
۴-
المبسوط ، در انساب.
به نوشته
ابن طقطقی ، المبسوط کتابی بزرگ در چند جلد بوده است.
وی این کتاب را به خط خود ابن صوفی دیده و از آن نقل کرده است
۵-
المشجر ، در علم انساب.
افندی
این کتاب را با عنوان المشجرات آورده و
آقابزرگ آن را تشجیر و در جایی دیگر
مشجر النسب ذکر کرده و احتمال داده است که تشجیر یا مشجر همان انساب الطالبیین یا المجدی باشد،
اما از آن‌جا که
ابن عنبه
المجدی و المشجر را دو اثر مستقل شمرده است، نمی‌توان این احتمال را نزدیک به
صواب دانست.
(۱) آقا بزرگ، الذریعة.
(۲) محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
(۳) علی ابن صوفی، المجدی فی انساب الطالبیین، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، قم، ۱۴۰۹ق.
(۴) علی ابن طاووس، فرج المهموم، قم ۱۳۶۳ش.
(۵) ابراهیم ابن طباطبا، منتقلة الطالبیة، به کوشش محمد مهدی حسن خرسان، نجف، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
(۶) احمد ابن عنبه، عمدة الطالب، به کوشش محمد حسن آل طالقانی، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
(۷) عبدالله افندی، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
(۸) فخر رازی، الشجرة المبارکة، به کوشش مهدی رجایی، قم، ۱۴۰۹ق.
(۹) عباس قمی، الکنی و الالقاب، نجف، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
(۱۰) عبدالرزاق کمونه، منیة الراغبین فی طبقات النسابین، نجف ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۱۱) سید علی خان مدنی، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
(۱۲) مرعشی، مقدمه بر المجدی (نک: ابن صوفی در همین مأخذ).
(۱۳) اسماعیل مروزی، الفخری فی انساب الطالبیین، به کوشش مهدی رجایی، قم، ۱۴۰۹ق.
(۱۴)مهدوی، مقدمه بر المجدی (نک: ابن صوفی در همین مآخذ).
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن صوفی»، ج۴، ص۱۴۱۹.
