ابن‌زیات ابوحجاج یوسف بن یحیی تادلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ زَیّات، ابوحجّاج (یا ابویعقوب) یوسف بن یحیی بن عیسی ابن‌عبدالرحمان تادلی (د ۶۲۷ یا ۶۲۸ق/۱۲۳۰ یا ۱۳۳۱م)، ادیب، لغوی، فقیه و
قاضی مالکی مراکشی است.
ابن زیات اهل تادلا یا تادله، شهری در جبال بربر، نزدیک تلمسان و فاس
بود. فیروزآبادی
و
سیوطی او را در
نحو و
لغت و
ادب امام خوانده‌اند. وی به حضور ابوالعباس احمد سبتی (۵۲۴ -۶۰۱ق/۱۱۳۰- ۱۲۰۴م) پیر و ولی مراکشی رسید و ابن حوط الله و سلالقی را نیز ملاقات کرد. ابن زیات، هنگامی که در شهر رگراگه (رجراجه یا چنانکه بابا تنبکتی آورده: دقداق) قاضی بود، درگذشت.
فیروزآبادی و سیوطی درگذشت او را پس از ۵۴۰ق/۱۱۴۵م نوشته‌اند،
اما او خود از رجالی یاد کرده است که در ۶۱۶ق/۱۲۱۹م درگذشته‌اند.
حاجی خلیفه و بغدادی
نیز سال وفات او را پس از ۵۴۰ ق نوشته‌اند ولی بغدادی در جای دیگر سال ۶۳۰ق/۱۲۳۳م را یاد کرده است.
گفته‌اند که جنازه او را به مراکش بردند و در قبه سیدی محمد فرّان و سیدی محمد بربوشی در بیرون شهر و نزدیک دروازه خمیس به
خاک سپردند.
از کتاب
التشوّف الی رجال التصوّف او برمی‌آید که او خود در زمره صوفیان بوده و گاه مطالبی را از زبان مریدان نقل کرده است.
ابن زیات در
ادب ، تألیفی به نام
نهایة المقامات فی درایة المقامات در شرح
مقامات حریری داشته است که آن را بهترین شرح‌ها
و «شرحی نبیل»
گفته‌اند، اما اکنون از آن اطلاع نداریم.
اثر موجود ابن زیات همان
التشوف الی رجال التصوف است. در این کتاب که تألیف آن را در
شعبان ۶۱۷ آغاز کرده
و در روز جمعه ۱۲
ذیقعده همان سال به پایان رسانیده،
احوال صالحینی را آورده است که مقیم مراکش بوده، یا به گونه‌ای با آن پیوند داشته‌اند.
ابن زیات در مقدمه کتاب می‌نویسد که از اخبار و آثار اولیاءالله در مغرب کسی چیزی نمی‌داند، چنانکه شخص بی‌اطلاع گمان می‌برد که در مغرب ولی و وتدی نیست. وی می‌نویسد که آنچه در این کتاب یاد کرده است، یا شنیده‌های اوست و یا مطالبی است که اسنادی در مورد آنها داشته است و در هر حال بر صحیح‌ترین آنها اعتماد کرده است.
التشوف مأخذ مصنفّین پس از ابن زیات قرار گرفته است. از آن جمله:
ابن ابی زرع ،
ابن مریم ،
ناصری ،
عبدالحق بادسی مؤلف
المقصد ، احمد تادلی مؤلف
المغری ، ابن عسکر مؤلف دوحة الناشر، محمد کتانی مؤلف
سلوة الانفاس و ابن موقت مؤلف
السعادة الابدیة از این کتاب نقل کرده‌اند.
التشوف مشتمل بر گزارش احوال‌شماری از افاضل علما و فقها و عباد و زهّاد و پارسایان (وَرِعین) و جز آنان است. مؤلف عقیده دارد که همه این اشخاص را می‌توان صوفی خواند. او صوفی را در اصل منسوب به صوفه، قومی از
عرب ، می‌داند و می‌نویسد که متصوف کسی است که خود را در زی صوفیان درآورد.
ابن زیات در این کتاب به ایراد اخبار رجال
تصوف بسنده کرده و از علوم تصوف چیزی نیاورده است، زیرا
احیاء علوم‌الدین ابوحامد محمد غزالی آن علوم را کاملاً بیان کرده است. او با بیان عباراتی درباره غزالی ارادت خویش را به مقام معنوی وی نشان می‌دهد.
ابن زیات پیش از تحریر تراجم اولیا که بخش اصلی تشوف است، مدخلی در ۷ باب:
۱. در
صفت اولیا؛ ۲. در حفظ قلوب آنان و ترک منکرات؛ ۳. در دوستی آنان؛ ۴. در دیدار و همنشینی آنان؛ ۵. در حُسن ثنا و قبول آنان بر روی زمین؛ ۶. در اثبات احوال آنان؛ ۷. در اثبات کرامات آنان آورده و فصولی نیز بر این مدخل افزوده است.
او «تراجم اولیا» را تبّرکاً با نام کسانی که محمد نام داشته‌اند، آغاز کرده و با همین نام به پایان رسانده است.
در این کتاب گزارش احوال و کرامات ۲۷۷ تن از مردان و زنان آمده است و چنانکه در مقدمه یاد شده، مؤلف به ذکر احوال زندگان نپرداخته است.
مَقّری تلمسانی در شرح احوال
ابوالعباس احمد ابن جعفر سَبْتی خزرجی که از او نام بردیم، مکرر از ابن زیات نقل قول کرده و یک‌بار به کتاب التشوف او اشاره صریح کرده است،
اما در نسخه چاپی التشوف شرح احوال ابوالعباس سَبْتی نیامده و ابن زیات به مناسبتی یک‌بار از او نام برده است.
با اینهمه در پایان چند نسخه خطی این کتاب، چنانکه آدولف فور در مقدمه التشوف
یاد کرده، شرح احوال ابوالعباس سبتی نیز وارد شده است. ابن زیات در این کتاب به ذکر کرامات صاحبان ترجمه‌ها پرداخته و از راه رفتن آنان بر روی آب،
پریدن در هوا
و سخن گفتن مردگان در گور
سخن گفته است. کتاب التشّوف الی رجال التصوف در ۱۹۵۸م در رباط از طرف معهد العلیا المغربیّه به کوشش آدولف فور چاپ شده است.
از دیگر تألیفات ابن زیات
مناقب ابوالعباس سبتی است که قاضی عباس ابن ابراهیم آن را در جلد دوم (ص ۶۵-۲۴۰)
اِعلام بِمَن حَل‌ّ مَرّاکُش و اَغمات مِن‌َ الاَعلام که در ۱۹۳۶م در فاس به چاپ رسیده، نقل کرده است.
(۱) ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، رباط، ۱۹۷۲م.
(۲) ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، رباط، ۱۹۵۸م.
(۳) ابن مریم، محمد، البستان، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزایر، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م.
(۴)
باباتنبکتی، احمد، «ذیل الابتهاج» در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون، قاهره، ۱۳۵۱ق.
(۵) بغدادی، ایضاح.
(۶) بغدادی، هدیه.
(۷) حاجی خلیفه، کشف.
(۸) سیوطی، بغیة الوعاة، قاهره، ۱۳۲۶ق.
(۹) فور، آدولف، مقدمه بر التشوف (نک: ابن زیات در همین مآخذ).
(۱۰) فیروزآبادی، محمد، البُلغة، به کوشش محمد مصری، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۱۱) مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف الشیخ محمد بقاعی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۲) ناصری، احمد، الاستقصا، به کوشش جعفر و محمد ناصری، دارالبیضاء، ۱۹۵۴م.
(۱۳) یاقوت، بلدان.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن زیات، ابو حجاج»، ج۳، ص۱۲۷۸.
