ابن‌زملکانی کمال‌الدین ابوالمعالی محمد بن علی انصاری سماکی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ زَمْلَکانی کمال‌الدین ابوالمعالی محمد بن علی بن عبدالواحد بن عبدالکریم انصاری سَمّاکی (۶۶۷ -۱۶ رمضان ۷۲۷ق/۱۲۶۹- ۵ اوت ۱۳۲۷م)، فقیه
شافعی ، محدث،
قاضی ، ادیب و شاعر دمشقی است.
وی از آن روی که اهل زملکان بوده به این نام شهرت یافته است. زملکان قریه‌ای در غوطه دمشق بوده
و فیروزآبادی
آن را زِمْلِکان ثبت کرده است. ابن زملکانی را گاهی به نیای بزرگش ابی دجانه سَمّاکی نیز نسبت داده و سَمّاکی گفته‌اند.
او در دمشق تولد یافت.
در ۷۲۷ق پس از ۳ سال اقامت در حلب به دمشق بازگشت
و احتمالاً در همین سال از جانب ملک الناصر ابوالفتوح محمد بن قلاوون، سلطان مصر، به مصر احضار گردید تا سلطان وی را به قاضی القضاتی دمشق منصوب کند،
اما او در راه بیمار شد و در بلبیس درگذشت و گفته شده است که او را مسموم کردند. فرزند او تقی‌الدین عبدالرحمان جنازه وی را به
قاهره حمل کرد و در قرافه نزدیک قبر شافعی به خاک سپرد.
فقه را نزد تاج‌الدین عبدالرحمان بن فرکاح فزاری،
نحو و
صرف را از بدرالدین ابن مالک،
اصول را نزد بهاءالدین ابن زکی و نیز کتابت را از نجم‌الدین ابن بُصیص فراگرفت.
و از
ابی الغنائم ، ابن علاّن و
ابن بخاری و
ابن واسطی و دیگران استماع
حدیث کرد و از شهاب‌الدین خُوَیّی و شمس‌الدین أیکی و صفی‌الدین هندی دانش آموخت.
کتابهای
التنبیه ،
المنتخب در
اصول فقه ،
المحصل در
اصول دین و جز اینها را حفظ نمود و در بیست و چند سالگی به صدور
فتوا پرداخت.
گفته شده وی فردی خیال‌پرداز بود و مبانی فکری خود را بر تخیلات استوار می‌ساخت و حتی بر اساس آنها عمل می‌کرد. از این رو در رنج و ناراحتی بود، زیرا برخی با وی
دشمنی می‌کردند و
حسادت می‌ورزیدند. وی در علم
منطق پیشرفتی نداشت و علت عدم توفیق خود را مشکل بودن این دانش و نارسایی بیان استاد خود در هنگام درس و کم لطفی وی دانسته است.
ابن زملکانی در ۷۰۵ق/۱۳۰۵م در مجلسی که نزد امیر جمال‌الدین افرم نایب السلطنه شام در دمشق برای رسیدگی به عقاید
ابن تیمیه (ه م) تشکیل شده بود، حضور یافت، او را انتخاب کردند که بدون مسامحه درباره آراء ابن تیمیه تحقیق و داوری کند.
وی بعدها رساله‌هایی در ردّ بعضی از فتاوی و عقاید ابن تیمیه نوشت.
او مباحثاتی نیز درباره معانی حروف با
صدرالدین وکیل داشته است.
وی بزرگ
شافعیه در
شام و غیر آن بود و ریاست مذهب را از نظر تدریس و
فتوا و مناظرات علمی به عهده داشت.
وی در ۷۰۷ق ناظر بیمارستان نوری شد و مدتی نیز به سمت تولیت خزانه عالی و دیوان امیر جمال‌الدین افرم نایب السلطنه و
وکالت بیت‌المال و کتابت در دیوان انشاء در دمشق انتخاب گردید و بعضی فرمانهای دولتی و اداری را نیز امضاء می‌کرد.
او خطاط نیز بوده است چنانکه
صفدی وی را از استادان خط خود، ابن بصیص و بدرالدین حسن بن محدث، برتر شمرده است؛ وی همچنین به خط کوفی آشنایی داشت.
ابن زملکانی در بسیاری از مدارس مانند رواحیه، عادلیه صغیره، تربت ام صالح، شامیة البرانیه، ظاهریه جوانیه،
عذراویه و مسروریه
در دمشق تدریس می‌کرد و در ۷۱۶ق/۱۳۱۶م در دارالحدیث اشرفیه به استادی به جای ابن وکیل انتخاب گردید و به تدریس‌ِ
تفسیر ،
حدیث و
فقه پرداخت. اما بیش از ۱۵ روز در این مقام باقی نماند.
او در ۷۲۴ق/۱۳۲۴م قاضی القضات حلب شد و در مدارس سلطانیه، سیفیه، عصرونیّه و اسدیه حلب نیز به تدریس پرداخت.
از شاگردان معروف او
شمس‌الدین ذهبی است که خود در کتاب
دول الاسلام به صراحت او را شیخ خویش نامیده است و به گفته
ابن قاضی شهبه ،
محمد بن علی بن سعید و محمد بن حسن معروف به ابن قاضی زبدانی نزد وی فقه آموختند. از دیگر شاگردان او فخرالدین مصری، صلاح‌الدین علایی،
صدرالدین ابوعبدالله ابن خابوری و محمد بن احمد بن عبدالرحمان ابن خطیب
را می‌توان نام برد.
ابن شاکر ،
صفدی،
سبکی،
ابن رافع سلامی و ابن قاضی شهبه
از کتب و نظریات و فتاوای ابن زَملکانی
نقل کرده‌اند.
ابن زَملکانی شاعر نیز بوده است. ابیات و قصایدی که از او موجود است، نشانگر توانایی و قدرت اوست.
۱.
البرهان الکاشف عن اعجاز القرآن ، دو نسخه از این کتاب در کتابخانه عارف حکمت در
مدینه منوره و دیگری در ظاهریه
موجود است؛
۲.
تحقیق الاولی من اهل الرفیق الاعلی فی تفاضل اهل العلوم و الاعلام ، در
تصوف که نسخه‌هایی از آن در
دارالکتب قاهره و کتابخانه قَوَلة
قاهره موجود است؛
۳.
عجالة الراکب فی ذکر اشرف المناقب ، جزواتی در شرح
قصیده خانه کعبه یا قصیده میمیه ابن زَملکانی در مدح
پیامبر اسلام (ص) نسخه‌ای از آن در کتابخانه خدیویه مصر، موجود است.
زرکلی به چاپ این کتاب اشاره کرده است، اما در فهرست کتابهای چاپی چیزی به دست نیامد؛
۴. مولد النبی (ص)، که در نسخه‌ای از آن در کتابخانه سلطنتی برلین، به شماره ۹۵۲۷ موجود است.
در مورد آثار منسوب به او به این منابع مراجعه شود:.
(۱) ابن تغری بردی، النجوم.
(۲) ابن حجر، احمد بن علی، الدرر الکامنه، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
(۳) ابن رافع سلامی، محمد، تاریخ علماء بغداد، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
(۴) ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی احمد ثالث ترکیه.
(۵) ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۶) ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۷) ابن کثیر، البدایه.
(۸) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
(۹) حاجی خلیفه، کشف.
(۱۰) دواداری، عبدالله بن ایبک، کنزالدرر، به کوشش هانس روبرت رویمر،
قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م.
(۱۱) ذهبی، محمد بن احمد، دول الاسلام، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۲) ذهبی، محمد بن احمد، ذیول العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۳) زرکلی، اعلام.
(۱۴) سبکی، عبدالوهاب بن تقی‌الدین، طبقات الشافعیة الکبری،
قاهره، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م.
(۱۵) سید، خطی.
(۱۶) صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۱۷) ظاهریه، خطی (علوم القرآن).
(۱۸) فیروزآبادی، مجدالدین، القاموس المحیط،
قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
(۱۹) کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینه المنوره، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
(۲۰) نعیمی، عبدالقادر بن محمد، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر الحسنی، دمشق، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۲۱) یاقوت، بلدان.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن زملکانی»، ج۳، ص۱۲۷۲. [[رده:علمای قرن هشتم] [[رده:] فقهای شافعی]]
