ابن‌رومیه ابوالعباس عشاب احمد بن محمد نباتی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ رومیّه، ابوالعباس احمد بن محمد بن مُفَرِّج (۵۶۱ -۶۳۷ق/ ۱۱۶۵- ۱۲۳۹م)، ملقب به عَشّاب، نباتی و زهری،
گیاه‌شناس و داروشناس، محدث و فقیه ظاهری
مالکی است.
نیای بزرگش از پزشکان قُرطُبه بود.
خانواده او از قرطبه به اشبیلیه
مهاجرت کرد و احمد در این شهر که در آن وقت مرکز حکومت موحدین اندلس بود و شهرت و اعتبار فراوان داشت، دیده به
جهان گشود.
وی پس از تألیف الرحلة النباتیة بینایی خود را از دست داد
و سرانجام در زادگاهش درگذشت.
پس از پایان تحصیلات مقدماتی، از دانشمندان و محدثین بزرگی چون ابوعبدالله بن زرقون، ابو عبدالله الیابُری،
ابن جمهور ،
ابن العربی ،
ابن جد و دیگران اخذ
حدیث کرد.
همزمان با تحصیل علوم دینی به پژوهش در گیاه‌شناسی نیز همت گماشت.
در ۵۸۰ق/۱۱۸۴م برای تکمیل معلومات خود زادگاهش را ترک گفت.
ابتدا در مغرب‌العُدوة (در اندلس) به مطالعه و شناخت ویژگیهای گیاهان پرداخت. پس از آن به افریقیه رفت، سپس در ۶۱۳ق/۱۲۱۶م وارد مصر شد. آنگاه به شام و
عراق و
حجاز مسافرت کرد و در تمام این مدت به پژوهش درباره گیاهان مشغول بود.
و در همین ایام از شنیدن
حدیث نیز غافل نماند و از محدثین بزرگ در بغداد و موصل و دمشق از جمله ابوالوقت السَجْزی، ابو عبدالله فراوی و ابوالفتح بن البطی‌ْ و دیگران حدیث فرا گرفت،
ولی تخصص او به ویژه در گیاه‌شناسی بود، چندانکه
ابن ابی اصیبعه که معاصر وی بوده است، او را از بزرگ‌ترین علما و فضلا
و
ابن خطیب او را عجیب‌ترین انسان عصر خود و ازمنه قبل و بعد
دانسته است.
وی برجسته‌ترین گیاه‌شناس
مسلمان است که نباتات را نه فقط از دیدگاه
پزشکی بلکه از نظر دانش گیاه‌شناسی نیز مطالعه کرد و توانست زمینه این علم را توسعه داده، تجارب خود را به وسیله شاگردانش که بزرگ‌ترین آنها
ابن بیطار است، به آیندگان انتقال دهد. او گیاهان بسیاری را در شمال افریقا به خصوص در مغرب و نیز در نواحی دیگر مانند مصر و حجاز کشف و نام و خواص آنها را در بزرگ‌ترین اثر خود الرحلة النباتیة جمع آوری کرد. گر چه این کتاب به دست ما نرسیده است، اما
ابن بیطار در جای جای کتاب جامع المفردات از آن نام برده است.
زمانی که
ابن رومیه در اسکندریه اقامت داشت، آوازه دانش وی به ملک عادل ابوبکر بن ایوب از حکمرانان خاندان ایوبی رسید و او
ابن رومیه را از اسکندریه به قاهره دعوت کرد و با تعیین مقرری و اعزاز و اکرام، اقامت دائم وی را در مصر خواستارشد،
اما او نپذیرفت و یادآوری کرد که به قصد مطالعه و ادای فریضه
حج آمده است و به موطن خود باز خواهد گشت.
در مدت اقامت دو ساله‌اش در آن نواحی، پادزهری (تریاق کبیر) از ترکیب گیاهان گونه‌گون تهیه کرد. پس از زیارت حج به زادگاهش اشبیلیه بازگشت و تا پایان عمر در همان‌جا ماند و در دکانی به فروش گیاهان دارویی اشتغال ورزید.
وی مردی زاهد، نیکوخصلت و آزاده و کتاب دوست بود و بیشتر آثار
ابن حزم را جمع‌آوری و استنساخ کرد.
ابن رومیه چنان به
ابن حزم علاقه داشت و تعصب می‌ورزید که وی را حزمی نیز لقب داده‌اند.
وی به ادبیات نیز علاقه‌مند بود و اگر چه به شاعری تظاهر نمی‌کرد، اما شاگردانش اشعاری از او نقل کرده‌اند.
از شاگردان او در
حدیث ، ابوعبدالله بن سعید الل´وْشی در بغداد و ابوبکر بن مقط در مصر
و در گیاه‌شناسی
ابن بیطار را می‌توان نام برد.
ابن رومیه آثار متعددی در زمینه گیاه‌شناسی و
فقه و
حدیث داشته که متأسفانه بیشتر آنها از میان رفته است. مشهورترین آثار او به شرح زیر است:
۱. الحافل یا الحافل فی تذبیل الکامل، ذیلی است بر کتاب الکامل فی معرفة الضعفاء و المتروکین من الرواة، تألیف ابواحمد بن عدی؛
۲. مختصر الکامل در ۲ جلد؛
۳. مختصر غریب حدیث مالک، اثر دارقُطنی؛
۴. رَجَالة المُعَلِم بزوائد البخاری علی مسلم؛ ۵. نظم الدّراری فیما تفرد به مسلم عن البخاری؛ ۶. حکم الدعاء فی ادبار الصلوات؛ ۷. کیفیة الاذان یوم الجمعة؛ ۸.اخبار محمد بن اسحاق؛ ۹. توهین طرق حدیث الاربعین؛
۱۰. فهرسة حافلة که در آن روایات اندلس و شرق جداگانه آمده است.
۱. تفسیر اسماء الادویة المفردة من کتاب دیسقوریدس؛ ۲. مقالة فی ترکیب الادویة،
ابن ابی اصیبعه که معاصر وی بوده، فقط از این دو اثر نام برده است.
این کتاب ظاهراً همان است که
ابن خطیب با عنوان شرح حشائش دیاسقوریدوس و ادویة جالینوس آورده است؛
۳. کتاب الرحلة النباتیة، مهم‌ترین اثر وی که شرح آن گذشت؛
۴. التنبیه علی اغلاط الغافقی؛
۵. التذکره، که آن را درباره استادانش نوشته است.
(۱)
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، قاهره، ۱۹۵۴م.
(۲)
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، بیروت، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۷م.
(۳)
ابن بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، قاهره، ۱۲۹۱ق/۱۸۷۴م.
(۴)
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۵)
ابن سعید، علی، اختصار القدح المعلی فی التاریخ المحلی، به کوشش ابراهیم الابیاری، قاهره، ۱۹۵۹م.
(۶) بغدادی، هدیه.
(۷) حاجی خلیفه، کشف.
(۸) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
(۹) عنان، محمد عبدالله، تراجم اسلامیة شرقیة و اندلسیة، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
(۱۰) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش محمد البقاعی، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
(۱۱) منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن رومیه»، ج۳، ص۱۲۵۶.
