ابن‌رفاعی ابوالعباس احمد بن علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ رِفاعی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد (محرم ۵۰۰ - ۵۷۸ق/سپتامبر ۱۱۰۶-۱۱۸۲م)، از مشاهیر
صوفیه و مؤسس طریقه رفاعیّه (بطائحیه یا احمدیه) است.
پدر وی از مغرب به عراق آمد و در قریه ام عبیده از قراء بطائح - میان بصره و واسط - ساکن شد و در آن‌جا با خواهر
شیخ منصور زاهد ازدواج کرد و احمد
ثمره این پیوند بود و از این رو ابن رفاعی را مغربی الاصل خوانده‌اند؛ در حالی که برخی اصل او را از عرب دانسته‌اند.
او هنوز به
دنیا نیامده بود که پدرش درگذشت و دایی او شیخ منصور تربیت او را بر عهده گرفت.
به نقل بیشتر مآخذ وی را از این رو ابن رفاعی نامیده‌اند که یکی از اجدادش علی بن رفاعه نام داشت، ولی برخی دیگر نسب او را از قبیله‌ای عرب به نام بنی رفاعه دانسته‌اند.
نسبت او در برخی از تواریخ و طبقات «رفاعی» نیز آمده است.
او از
سادات حسینی بود و نسبتش با ۱۲ واسطه به
امام موسی بن جعفر (ع) می‌رسید.
ابن رفاعی در ام‌عبیده وفات یافت و چون به هنگام
مرگ دارای فرزندی نبود، فرزندان برادرش سالیان درازی مقام شیخوخت و ولایت را به نحو موروثی برای خود حفظ کردند.
اکثر مآخذ او را فقیهی
شافعی مذهب معرفی کرده‌اند،
و برخی گفته‌اند که مدت کوتاهی بر مذهب شافعی
تفقه نموده است.
نسبت او در طریقت به
شبلی و
جنید بغدادی می‌رسد، و گفته‌اند که داییش
شیخ منصور زاهد ، شیخ او در طریقت بوده است.
مؤلف خزینة الاصفیاء او را یکی از مریدان خاص
شیخ عبدالقادر گیلانی می‌داند که در اواخر عمر شیخ به او رسیده و از هدایت او بهره گرفته است.
گویند که او شیخی صاحب
کرامت بوده و مریدان بسیار داشته است.
به برخی از پیروان او نیز احوال و امور عجیبی نسبت داده‌اند که از آن جمله خوردن مارهای زنده، سوار شدن بر درندگان، فروافکندن خود از فراز درختان
خرما و داخل شدن در تنورهای افروخته را می‌توان یاد کرد.
بعضی از مؤلفین اینگونه اعمال را شیطانی و خاص پیروان ناصالح ابن رفاعی دانسته‌اند
و
ذهبی زمان رواج آن را بعد از تسلط
مغول بر عراق دانسته است.
درباره خصوصیات اخلاقی او گفته‌اند که مردی متواضع، سلیم النفس و مجرد از
دنیا بود و هیچ چیز ذخیره نکرد، بسیار کم سخن می‌گفت و خود را مأمور به
سکوت می‌دانست. در
تابستان و
زمستان بیش از یک لباس نمی‌پوشید و دو یا سه روز یک بار غذا می‌خورد.
یکی از ویژگیهای اخلاقی او این بود که از آزردن حیوانات، حتی
پشه و ملخ نیز
احتراز می‌کرد.
درباره آثار و تألیفات او در مآخذ متقدم چیزی دیده نمی‌شود، جز آنکه سخنانی از او نقل کرده و ابیاتی را به او نسبت داده‌اند و
سبکی می‌گوید وی کتابی در
فقه شافعی با عنوان التنبیه داشته است.
در مآخذ متأخر از کتابهای زیر به عنوان آثار ابن رفاعی نام برده شده است:
۱. البرهان و معانی بسم‌الله الرحمان الرحیم ؛
۲. حزب الرفاعی، که مشتمل بر آیات و ادعیه و اذکار است
۳. الحزب الصغیر
۴. تفسیر سورة القدر
۵. الطریق الی الله و حالة اهل الحقیقة مع الله
۶. شرح التنبیه فی فروع الفقه الشافعی
۷. النظام الخاص لا´هل الاختصاص
۸. حکم الرفاعی
۹. السرالمصون
۱۰. رحیق الکوثر من کلام الغوث
۱۱. دو مجلس، که آنها را در سالهای ۵۷۷، ۵۷۸ق القا کرده است
۱۲. دیوان قصائد
از آثار او چند کتاب به چاپ رسیده است: رحیق الکوثر من کلام الغوث الرفاعی الاکبر، بیروت، ۱۸۸۷م؛ حکم الرفاعی، مطبعة شرف، ۱۳۰۱ق؛ السرالمصون، قاهره، ۱۳۰۹ق؛ النظام الخاص لاهل الاختصاص، مطبعة علمیه، ۱۳۱۳ق.
(۱) ابن اثیر، الکامل.
(۲) ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۹۵۱م.
(۳) ابن خلکان، وفیات.
(۴) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق.
(۵) ابن ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۶) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، بغداد، ۱۳۹۰ق.
(۷) جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی پور، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۸) دائرة المعارف الاسلامیة.
(۹) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان.
(۱۰) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش ابوهاجر محمد سعید بن بسیونی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
(۱۱) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناجی، قاهره، ۱۳۸۸ق.
(۱۲) سرکیس، چاپی.
(۱۳) شبلنجی، مؤمن، نورالابصار، بولاق، ۱۲۹۰ق.
(۱۴) شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبری، قاهره، ۱۳۱۵ق.
(۱۵) صفدی، خلیل، الوافی‌بالوفیات، ویسبادن، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
(۱۶) ظاهریه، خطی (تصوف).
(۱۷) غسانی، ملک اشرف، العسجد المسبوک، بغداد/ بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
(۱۸) غلام سرور، خزینة الاصفیاء، لکهنو، ۱۲۹۰ق.
(۱۹) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
(۲۰) مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن رفاعی»، ج۳، ص۱۲۴۸.
