ابن‌دبیثی جمال‌الدین ابوعبدالله محمد بن سعید
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ دُبَیثى، جمال‌الدین ابوعبدالله محمد بن سعید بن یحیى بن على (۵۵۸ -۶۳۷ق/۱۱۶۳- ۱۲۳۹م)،
مورخ ،
محدّث ، مُقری و
فقیه شافعی بوده است.
نسبت «دبیثى» به سبب انتساب
جدّ دومش على به روستای دبیثا واقع در اطراف شهر واسط است. وی در واسط (
عراق ) زاده شد.
و در همانجا به تحصیل مقدماتى پرداخت و سپس به
بغداد رفت و در آنجا به فراگیری
علوم قرآنی ،
حدیث و
فقه پرداخت
و ظاهراً در همین دوره نوجوانى
قرآن را از حفظ داشته است.
ورود وی به بغداد با آغاز خلافت ناصر (۵۷۵ -۶۲۲ق/۱۱۷۹- ۱۲۲۵م) و ایجاد جوّ آزادی‌ِ نسبى برای
مذاهب مختلف همراه بود. اگر چه ظاهراً ابن دبیثى از آن پس در بغداد اقامت گزید، ولى ابن نجار قول اقامت وی در بغداد را نپذیرفته است. زیرا مى‌گوید: وی چندین بار به بغداد سفر کرده است
وی در ۵۷۹ق
حج گزارد و در
حجاز از برخى از مشایخ حدیث شنید.
او در ۶۱۱ق/۱۲۱۴م سفری به اربل داشته و در آن شهر به
اسماع و
استماع پرداخته
و ظاهراً سفر وی به موصل نیز در همین ایام بوده است.
وی
ادبیات را نزد استادانى چون مصدق بن شبیب،
قرائات را نزد مشایخى چون
ابوبکر بن باقلانى و ابن کیال
و
فلسفه و
اصول و
کلام را نزد مجیرالدین محمود بن مبارک و ابوالحسن بن بوقى که از فقهای شافعى بودند، فراگرفت
گفته‌اند که مشایخ
حدیث وی بالغ بر صد‌ها تن بوده‌اند. او بسیاری از آنان را در ذیل خود ذکر کرده است که از آن جمله‌اند: ابوالفرج ابن جوزی، ابن ابى الفوارس،
ابوبکر حازمى، ابن مندائى، ابن مخلد ازدی، ابن کتانى و ابن شاتیل.
گاهى وی از
مشایخ سایر مراکز علمى چون اصفهان و دمشق اجازه روایت، و گاه متون نوشته‌های آنان را دریافت مى‌کرد که از جمله آنان مى‌توان از ابوالمواهب ابن صُصْری یاد کرد
میان ابن دبیثى و برخى از مشایخ او چون ابوموسى مدینى اصفهانى رابطه‌ای متقابل بود و مقام وی نزد استادانش در حدی بود که از وی حدیث نقل مى‌کردند.
از جمله مشهورترین شاگردان و راویان وی مى‌توان از
یاقوت حموی ، ابن نجار، ابن ساعى و ابن نقطه نام برد. مُنذری نیز از وی مکرراً اجازه دریافت کرده است
ابن دبیثى در ادبیات نیز چیره دست بود و
شعر و نثری نیکو داشت.
قطعاتى از شعرش در لابه‌لای شرح حال وی نقل شده است.
برخى از مورخان قوت حافظه و حضور ذهن وی را ستوده و آورده‌اند که اغلب آنچه را تدریس مى‌کرد، در ذهن داشت.
ابن دبیثى در زمان خود یکى از «شهود عدل» در دستگاه قضایى و مدتى نیز متولى
وقف عام و ناظر
اوقاف مدرسه نظامیه بغداد بود، لیکن از تمام مناصب مزبور استعفا کرد و از فعالیتهای غیر علمى کناره گرفت
وی با خلیفه الناصرلدین‌الله‌عباسى روابط حسنه علمى داشته است
ابن نجار و جمعى دیگر
اخلاق و دیانت وی را ستوده‌اند و ذهبى او را
توثیق کرده است
اگر چه ابن دبیثى خود
شافعی مذهب بود
، لیکن در میان مشایخ وی به افرادی از مذاهب مختلف حتى
حنبلی و
شیعی برمى‌خوریم و این خود بر سعه نظر او دلالت دارد. وجود جمعى از
صوفیه در زمره مشایخ ابن دبیثى، و اینکه او گاه‌گاه آنان را ستوده، به خصوص این نکته که گاهى با عبارت «اهل حقیقت» از صوفیان نام مى‌برد
و نیز همراهى او با ابوعبدالله مغربى
صوفی به قصد سفر
حج این تصور را تقویت مى‌کند که به افکار صوفیه گرایش داشته است.
ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، که در واقع ذیلى بر ذیل سمعانى بر
تاریخ خطیب بغدادی و مشتمل بر شرح حال کسانى است که پس از وفات سمعانى (۵۶۲ق/۱۱۶۷م) درگذشته و یا اینکه از قلم سمعانى افتاده‌اند. این ذیل تا تاریخ ۶۲۱ق را در بردارد، دو مجلد از این کتاب به کوشش بشّار عوّاد معروف میان سال‌های ۱۹۷۴ و ۱۹۷۹م در
بغداد به چاپ رسیده است. ذیل ابن دبیثى به نوبه خود مورد تکمیل دیگران قرار گرفته است. از جمله مُنذری بر آن تعلیقاتى دارد که در حاشیه برخى از نسخ خطى ذیل باقى مانده است
ابن قطیعى ملحقه‌ای بر آن نوشته
و ذهبى آن را
تلخیص کرده است. این تلخیص تحت عنوان المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثى، به کوشش مصطفى جواد در ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م در بغداد و مجدداً در ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م در بیروت به چاپ رسیده است.
۱. تاریخ واسط. ابن فوطى در سده ۸ق نسخه‌ای از آن را داشته
و بنا به گفته منذری
کتابى پرحجم بوده است.
۲. معجم شیوخه: ذهبى
آن را ذکر کرده است. ظاهراً چنانکه از عبارت منذری برمى‌آید، ابن دبیثى تألیفات دیگری نیز داشته است.
۱) ابن حجر عسقلانى، احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
۲) ابن خلکان، وفیات.
۳) ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
۴) ابن دمیاطى، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
۵) ابن ساعى، على، الجامع المختصر، به کوشش مصطفى جواد، بغداد، ۱۳۵۳ق/ ۱۹۳۴م.
۶) ابن فوطى، عبدالرزاق، الحوادث الجامعة، به کوشش مصطفى جواد، بغداد، ۱۳۵۱ق.
۷) جواد، مصطفى، مقدمه بر المختصر ذهبى، بغداد، مطبوعات المجمع العلمى العراقى.
۸) حاجى خلیفه، کشف.
۹) ذهبى، محمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م.
۱۰) ذهبى، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثى، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۱۱) ذهبى، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمد سید جادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۱۲) سمعانى، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
۱۳) صفدی، خلیل، الوافى بالوفیات، به کوشش س. ددرینگ، دمشق، ۱۹۵۲م.
۱۴) معروف، بشار عواد، مقدمه بر ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
۱۵) منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن دبیثی»، ج۳، ص۱۱۹۲.
