ابنحمزه شریفحسن بن حمزه طبری مرعشی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن حَمْزه، شریف حسن
بن حمزة
بن علی طبری مرعشی (د ۳۵۸ق/۹۶۹م)، محدث امامی. می باشد .
نسب او با ۶ واسطه به امام زینالعابدین (ع) میرسد.
خاندان او که به جهت انتساب به جدش علی مرعش، مرعشی خوانده میشدند.
از علویان ساکن طبرستان بودند. ابن حمزه خود نیز به گفته فخر رازی
اهل طبرستان بود و حتی اعقاب او در آنجا میزیستند.
آشنایی با زندگی ابن حمزه، به عنوان یکی از حلقههای مهم سلسله اسناد آثار سلف امامیه، حائز اهمیت است، چنانکه نام او به عنوان راوی آثار در شرح حال ۹۵ تن از کسانی که در رجال نجاشی و ۶ تن از کسانی که در فهرست طوسی آمده، ذکر شده است.
شواهد متعدد دلالت بر آن دارد که او تحصیل خود را در طبرستان آغاز کرد و در آنجا از مشایخی چون ابوالعباس
احمد بن محمد دینوری و ابوجعفر
محمد بن امیدوار طبری اخذ حدیث کرد.
همچنین نام جمعی دیگر از طبریان در میان مشایخ او به چشم میخورد. به گفته ابن اسفندیار
ابن حمزه در تاریخی نامعلوم سفری به مشهد داشته و خود مراحل سفر را به نظم کشیده است. بنابر نسخهای از تاریخ طبرستان
او سالها در مشهد اقامت گزید و شاید استماع ابن حمزه از علی
بن محمد بن قتیبه نیشابوری
در همین سفر بوده باشد.
در مطالعه مشایخ ابن حمزه به نام محدثانی برمیخوریم که نشان میدهد ابن حمزه مرحلهای از تحصیل خود را در قم و ری گذرانده است. از آن جمله میتوان
محمد بن جعفر اسدی رازی،
احمد بن ادریس قمیو
محمد بن جعفر
بن بطّة
قمی را نام برد. با توجه به وفات
احمد بن ادریس در ۳۰۶ق
و طبقه دیگر مشایخ
قمی وی، و نیز با تکیه بر عدم استماع ابن حمزه از صفار (د ۲۹۰ق) و کثرت نقل با واسطه از او میتوان ورود او به قم را قدری پس از ۲۹۰ق تخمین زد.
تاریخ مراجعت ابن حمزه از سفر قم و ری حداکثر به ۳۱۲ق میرسد، زیرا بر اساس سندی که ابن نوح سیرافی ارائه کرده، او در ایام حکمرانی جعفر
بن حسن ناصر در آمل اخذ حدیث کرده است
. البته در نسخه رجال نجاشی تاریخ این استماع ۳۰۰ق ذکر شده، ولی ظاهراً در نسخ مزبور افتادگی وجود دارد، زیرا جعفر
بن حسن ناصر دو بار در سالهای ۳۰۶-۳۰۷ و ۳۱۱-۳۱۲ق بر آمل تسلط داشته است.
از این رو رقم ۳۰۰ را باید تحریف یکی از این ارقام یاد شده دانست.
از ۳۱۲ تا ۳۲۸ق از زندگی ابن حمزه در منابع اطلاعی به دست نرسیده، ولی میتوان حدس زد که او پس از مدتی اقامت در موطن خود آهنگ عراق کرده باشد. او در ۳۲۸ق از
احمد بن محمد بن سعید
بن عقده بهره برده
قس: ابن رازی، نوادر، ۳۹، ۴۱) و در همین سال هارون
بن موسی تلعکبری از او استماع کرده است.
با شناختی که از ابن عقده و تلعکبری داریم، این ملاقاتها میتوانسته در بغداد یا کوفه صورت گرفته باشد، با توجه به یافت نشدن روایاتی که ملاقات ابن حمزه با دیگر محدثان مشهور بغداد را ثابت کند، احتمال کوفه رجحان مییابد. در حکایتی که غضائری
از خود ابن حمزه نقل کرده، به مراحل تحصیل او در طبرستان، قم و تکمیل آن در عراق اشاره رفته است.
ابن حمزه در تاریخی نامشخص، شاید در جریان سفر به عراق، به حج رفته و در مکه از ابوغانم اسماعیل
بن عبدالرحمان حارثی استماع کرده است.
درباره فاصله ۳۲۸ تا ۳۵۶ق از حیات ابن حمزه نیز در منابع سکوتی دیده میشود، ولی امکان ورود او به قم و ری، در راه بازگشت به طبرستان، بعید نمینماید. احتمال دارد استماع
محمد بن علی
بن بابویه
قمی و جعفر
بن احمد بن رازی از او در همین سفر بوده باشد
ابن حمزه در ۳۵۶ق به بغداد رفت، و مشایخ آنجا از او استماع کردند
نجاشی بدون تصریح به بازگشتن یا بازنگشتن او به طبرستان گزارش کرده که وی در ۳۵۸ق وفات یافته است،
ولی ابن اسفندیار
مرقد او را در آمل دانسته است و ازاینرو وی باید پس از بغداد به طبرستان بازگشته باشد. در عبارتی منقول از لمح البرهان شیخ مفید از یکی از مشایخ خود با عنوان «الشریف الزکی
ابومحمد الحسینی» یاد شده که بنا به ظاهر عبارت در ۳۶۳ق هنوز زنده بوده است.
ولی مشکل بتوان بر اساس این عبارت غیر صریح در گزارش نجاشی تردید کرد و وفات ابن حمزه را پس از ۳۶۳ق دانست. در زمان حکومت اردشیر (ظاهراً حسام الدوله پسر کین خواز، ۶۴۷ق)، بهاءالدین مامطیری او را بر آن داشت تا مقبره ابن حمزه را تجدید بنا کند.
در مورد مشایخ روایی او بجز آنان که یاد شد، از
محمد بن عبدالله
بن جعفر حمیری
علی
بن ابراهیم
قمی،
علی
بن حاتم قزوینی
و
محمد بن جریر
بن رستم طبری
میتوان نام برد. در سندی در الاختصاص
روایت ابن حمزه از کلینی نیز دیده میشود
از شاگردان و راویان او نیز بجز موارد مذکور در مقاله،
احمد بن محمد بن عبیدالله ابن عیاش جوهری،
محمد بن احمد ابن شاذان
قمی،
احمد بن علی
بن نوح سیرافی.
محمد بن محمد بن نعمان مفید.
حسین
بن عبیدالله غضائری
و
احمد بن عبدالواحد ابن عبدون
شایان ذکرند.
از نظر رجالی گرچه توثیقی در مورد ابن حمزه نرسیده، ولی مفید و طوسی او را به زهد و ورع و صلاح ستودهاند
و نجاشی او را از بزرگان طایفه امامیه شمرده است
. همچنین ابن بابویه و غضائری درباره او عبارت «رضیالله عنه» به کار بردهاند
ابن حمزه نه تنها در حدیث شهرت داشت، بلکه به عنوان فقیه نیز شناخته میشده است.
همچنین در برخی منابع از او با عنوان نسب شناس،
ادیب
، شاعر
و حتی متکلم
یاد شده است و عناوین آثار مفقود او برخی از این گفتهها را تأیید میکند.
از جمله آثار متعدد ابن حمزه المبسوط فی عمل یوم و لیلة، الاشفیة فی معانی الغیبة و تباشیر الشریعة قابل ذکرند.
از اشعار او ابن اسفندیار قصیدهای در ۳۷ بیت
و ابن شهر آشوب یک دو بیتی
نقل کردهاند.
(۱) ابن اسفندیار،
محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۲۰ش.
(۲) ابن بابویه،
محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
(۳) ابن بابویه،
محمد، الخصال، عیون اخبار الرضا (ع)، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
(۴) ابن بابویه،
محمد، الخصال، فضائل الاشهر الثلاثة، به کوشش غلامرضا عرفانیان، نجف، ۱۳۹۶ق.
(۵) ابن بابویه،
محمد، الخصال، معانی الاخبار، به کوشش علیاکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ق.
(۶) ابن داوود حلی، حسن، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۷) ابن رازی، جعفر، جامع الاحادیث؛
(۸) ابن رازی، جعفر، نوادر الاثر، تهران، ۱۳۶۹ق؛
(۹) ابن شاذان،
محمد، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق.
(۱۰) ابن شهر آشوب،
محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
(۱۱) ابن شهر آشوب،
محمد، مناقب، قم، چاپخانه علمیه.
(۱۲) ابن صوفی، علی، المجدی، قم، ۱۴۰۹ق.
(۱۳) ابن طاووس، علی، اقبال، ایران، سنگی، ۱۳۲۰ق.
(۱۴) ابن طاووس، علی، فلاح السائل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
(۱۵) ابن عنبه،
احمد، عمدة الطالب، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
(۱۶) ابن عیاش جوهری،
احمد، مقتضب الاثر، قم، چاپخانه علمیه.
(۱۷) خزاز، علی، کفایة الاثر، قم، ۱۴۰۱ق.
(۱۸) راوندی، سعید، قصص الانبیاء، به کوشش غلامرضا عرفانیان، مشهد، ۱۴۰۹ق.
(۱۹) طوسی،
محمد، امالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۲۰) طوسی،
محمد، رجال، به کوشش
محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۲۱) طوسی،
محمد، فهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
(۲۲) طوسی،
محمد، «مشیخة التهذیب»، شرح مشیخة تهذیب الاحکام حسن موسوی خرسان، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
(۲۳) علامه حلی، حسن، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۲۴) غضائری، حسین، «تکملة»، رسالة ابی غالب الزراری فی آل اعین، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
(۲۵) فخر رازی،
محمد، الشجرة المبارکة، قم، ۱۴۰۹ق.
(۲۶) مروزی، اسماعیل، الفخری، قم، ۱۴۰۹ق.
(۲۷) مفید،
محمد، الاختصاص، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المدرسین.
(۲۸) مفید،
محمد، الامالی، به کوشش غفاری و استاد ولی، قم، ۱۴۰۳ق.
(۲۹) نجاشی،
احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «شریفحسن ابنحمزه»، شماره۱۱۱۲.