ابن‌حداد ابوبکر محمد بن احمد کتانی مصری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ حَدّاد،
ابوبکر محمد بن احمد بن محمد بن جعفر کِتانی مصری (۲۶۴-۳۴۴ق/۸۷۸ - ۹۵۵م)،
فقیه و
قاضی شافعی بود.
وی از عنفوان جوانی به تحصیل علوم متداول زمان خود پرداخت.
ادبیات را نزد استادانی چون
محمد بن وَلاّد تمیمی ، از شاگردان
مُبرَّد و ثَعْلَب (ه م م) فراگرفت و در رشته‌های مختلف
علوم ادب از جمله
نحو ،
لغت و
شعر متبحر شد.
اشعار بسیاری از حفظ داشت و گاه خود نیز شعر می‌سرود.
در
علوم قرآن ،
حدیث ،
رجال ،
انساب و تاریخ نیز صاحب اطلاع بود و از مشایخ بزرگی چون
ابویزید قَراطیسی ،
محمد بن جعفر بن الامام ،
ابوالزنباع رَوْح بن فرج ،
محمد بن عُقَیل فِرْیابی و دیگران حدیث شنید.
مشهورترین استاد وی در حدیث
ابوعبدالرحمان نَسائی بود.
ابن حداد تنها حدیث وی را روایت می‌کرد و او را
حجت بین خود و
خدا می‌دانست.
کتاب خصائص علی (ع) تألیف نسائی را نیز تدریس می‌کرد و در مواردی قائل به تفضیل
امام علی (ع) بود.
از ابن حداد بزرگانی چون
ابن زُولاق و قاضی
یوسف بن قاسم روایت کرده‌اند و
محمد بن سعد باوَرْدی با وی ارتباط داشته است.
ابن حداد بیش‌تر به عنوان
فقیه شهرت یافته است تا به عنوان محدّث یا ادیب، از مشایخ وی در
فقه می‌توان قاضی
ابوعُبید بن حَرْبَوَیْه (از شاگردان ابوثَوْر و داوود ظاهری)،
ابو اسحاق مَرْوَزی (از حلقه‌های اتصال فقه شافعی)،
محمد بن عُقَیل فِریابی ،
بِشْر بن نصر ،
منصور بن اسماعیل ضَریر و
ابن بَحْر را یاد کرد.
ابن‌حداد در۳۱۰ق/۹۲۲م‌به
بغداد سفرکرد در آن‌شهر با دانشمندانی چون
صَیْرَفی ،
ابوسعید اصطخری و
محمد بن جریر طبری دیدار کرد.
گفته شده که وی در این سفر با نَفْطَوَیْه نحوی نیز ملاقات کرده است.
وی از طریق قاضی ابوعبید با روش فقهی ثوری و ظاهری و در ملاقات با طبری با روش فقهی او آشنا شد
و علی‌القاعده می‌بایست با
فقه مالکی و
حنفی که در آن زمان از قوت خاصی برخوردار بوده نیز آشنایی یافته باشد، زیرا شاگرد وی ابن زولاق متذکر شده که ابن حداد در «اختلاف علماء» یا به اصطلاح
امروز در «فقه تطبیقی» متبحر بوده است.
ابن حداد به عنوان یک
مجتهد فتاوی شاذ نیز داشته است
و گاهی بعضی فتاوی وی باعث برخی درگیری‌های اجتماعی می‌شد، مانند فتوایی که در مورد انهدام
ساختمان کنیسه‌ای صادر کرد.
ابن حداد مبانی
علم قضا را که از شاخه‌های علمی فقه به شمار می‌رود از استادش قاضی ابوعبید آموخت
و بارها رأساً یا به نیابت منصب قضای
مصر را پذیرفت: اول بار در
ذیقعده یا
شوال ۳۲۴/اکتبر یا سپتامبر ۹۳۶ توسط
ابن اخشید به قضا منصوب شد و تا
ربیع‌الاول ۳۲۵/فوریه ۹۳۷ در این منصب باقی بود.
بار دیگر از
جمادی‌الاول ۳۳۳ تا
محرم ۳۳۴/ ژانویه تا سپتامبر ۹۴۵ به نیابت از
ابن هَرَوان قضاوت کرد.
همچنین مدتی به نیابت از
عمر بن حسن هاشمی که از
رجب ۳۳۴ تا
ذیحجه ۳۳۹/فوریه ۹۴۶ تا مه ۹۵۱ در منصب قضای مصر بود.
وی با برخورداری از تجارب خود کتاب ادب القاضی یا ادب القضاء را بر مبنای
فقه شافعی تألیف کرد.
این کتاب از نخستین تألیفات در این زمینه است.
ابن حداد در احقاق
حق کوشا بود و شاید به همین دلیل اغلب حکام علاقه چندانی به وی نداشتند، با این حال با آنان در ارتباط بود و در ایشان تا حدودی نفوذ کلام داشت.
علمای رجال گفتار، کردار، پاکی و درستی وی را ستوده‌اند.
ابن حداد در ۳۴۳ق/۹۵۵م
حج گزارد و هنگام بازگشت در ۷۹ سالگی در نزدیکی دروازه‌های موطن خود بدرود حیات گفت.
امیر مصر ابوالقاسم بن اخشید و جمعی از مردم به جنازه وی نماز گزاردند
و او را در گورستان قَرافه به
خاک سپردند.
۱. الفوائد؛
۲.
الفروع المولّدات ، کتاب مشهور ابن‌حداد
که مورد توجه‌بسیارعلمای‌شافعی بوده است، و گروهی از جمله
قَفّال‌مروزی ،
ابواسحاق اسفراینی ،
ابوعلی سِنْجی ،
ابوالطیب طبری و
ابوالقاسم فورانی بر آن شرح نوشته‌اند
احتمالاً آنچه
حاجی خلیفه ،
تحت عنوان «فتاوی ابن حداد» ذکر نموده، همین کتاب است؛
۳.الباهر، که در آن اقوال شافعی را گرد آورده است
۴.ادب القاضی یا ادب القضاء؛
۵.الفرائض؛
۶. الجامع
۷.المسائل المنثورة؛
۸. فضائل القرآن؛
۹. الردّ علی محمد بن علی النسائی (یا الشاشی)؛
۱۰. استئذان
البکر فی تزویجها.
(۱) ابن برد، احمد، عبدالرحمان، ذیل الولاة و کتاب القضاة کندی، به کوشش رُون گست، بیروت، ۱۹۰۸م؛
(۲) ابن خلکان، وفیات.
(۳) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق.
(۴) حمیدی، محمد، جذوة المقتبس، به کوشش محمد طنجی، قاهره، ۱۳۷۲ق.
(۵) داوودی، محمد، طبقات المفسرین، بیروت، ۱۴۰۳ق.
(۶) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۷) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمد حلو و محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۸) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباددکن، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۹) گِست، رُون، (نک: ابن برد در همین مآخذ).
(۱۰) نووی، محیی‌الدین ابن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت، دارالکتب العلمیة.
(۱۱)حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن حداد»، ج۳،ص۱۰۹۰.
